Пробация кардарларынын укуктарынын сакталышы боюнча мониторингдин отчету

01-март 2023

Түзүмү

1. Киришүү………………………………………………………….....…..2

2. Тышкы мониторингдин методологиясы………………………….........................................,…7
   1. Мониторинг жүргүзүүнүн максаты……..…………………..…..7
   2. Мониторингдин методдору………...……………………………..7

3. Мониторингдин жыйынтыктары……………………...................……………………12

4. Корутундулар жана сунуштоолор……………………………..........................……………23

Киришүү

Бириккен Улуттар Уюмунун баңги заттар жана кылмыштуулук Башкармалыгынын колдоосу менен Кыргыз Республикасынын Акыйкатчы (Омбудсмен) Аппараты тарабынан пробациянын кардарларынын укуктарын жана эркиндиктерин сактоо боюнча аймактык органдарына тышкы мониторинг жүргүзүү методологиясын иштеп чыгуу боюнча мониторинг өткөрүлдү.

Эл аралык уюмдар жана көз карандысыз эксперттер^[1] тарабынан жүргүзүлүп жаткан  көптөгөн изилдөөлөр адамды эркиндигинен ажыратуу менен байланышпаган жазанын альтернативдик түрлөрүн пайдалануу зарылыгын көрсөттү. Камакта узак убакыт өткөргөн адамдардын көпчүлүгү ал жактан бошонуп чыккандан кийин баягы эле кылмыштуу жолуна кайра түшүп кетээрин аңдап түшүнүү маанилүү. Эркиндигинен ажыратуу жерлеринде да аларды кармоонун режими өзгөчө бир белгиге ээ, алар соттолгон адамдардын дүйнө таанымына жана андан аркы тагдырына терс таасирин тийгизет. Ушуга байланыштуу мамлекет сот адилеттигине тартууда айыпкерди коомдон обочолонтуу түрүндөгү жазаны пайдалануунун максатка ылайыктуулугун жана кылмыштын түрүнө жараша жазаны дайындоонун өлчөмдөштүгүн  аныктоонун так системасына ээ болушу керек.

Статистикага ылайык, бүткүл дүйнө жүзү боюнча, анын ичинде Кыргызстанда да  кылмыштардын көпчүлүгү (жасалган кылмыштардын жалпы санынан 60%дан ашыгы) менчикке каршы кылмыштар^[2] менен байланышкан. Мындай кылмыштар жумушсуздуктан, жашоо-тиричилик шартынын начарлыгынан жана билимсиздиктен улам жасалат. 2019-жылы түзүлгөн Кыргыз Республикасынын Юстиция министрлигине караштуу Пробация Департаментинин негизги максаты пробациянын кардарларын реабилитациялоо, соттолгондорду мамлекеттик социалдык колдоо, пробациянын кардарларын оңдоо, укук бузуулардын жана кылмыштардын жасалышынын алдын алуу болуп саналат.  Көрүлүп жаткан чаралар менен пробация органдарынына коюлган негизги милдеттер өнөкөт кылмыштуулуктун деңгээлин төмөндөтүүгө багытталган. Негизинен, мурда соттолгондорду соттолгондугу болгондугунан улам ишке орноштуруу мүмкүнүлүгүнүн жоктугу жана коом менен, көпчүлүк учурларда үй-бүлө мүчөлөрү менен социалдык байланыштын үзүлүшү – кайрадан кылмыш жасоо үчүн негизги себептердин бири болуп калууда. Пробация тутумунун миссиясы – адамдарды кылмышка түздөн-түз түрткөн бул чынжырчаны үзүүдө турат.  Ошо менен бирге, пробация органынын эркиндигинен ажыратуу менен байланышпаган жазаларды аткаруу чөйрөсүндөгү функцияларынын бири - кылмыштуулукка каршы күрөшүү жана коомдо укук тартибин камсыз кылуудагы керектүү түзүүчү экендигин эсепке алуу керек.

Бүгүнкү күндөгү натыйжалуу динамика Кыргызстандын соттук-укуктук тутумунда акыркы он жылдыкта жүргүзүлүүчү реформалар адамдын негизги укуктарын коргоого жана кепилдөөгө, сот адилеттигин жана кылмыш-жаза мыйзамдарын гумандаштырууга багытталгандыгында турат. Тандалган багыттын туура экендигин көрсөткөн жагдайлардын бири болуп Кыргыз Республикасынын Юстиция министрлигине караштуу Пробация департаментинин түзүлүүсү саналат. Пробация органдарынынын ишмердүүлүгү төмөнкү нормативдик-укуктук актылар менен жөнгө салынат:

- “Пробация жөнүндө” Кыргыз Республикасынын 2017-жылдын 24-февралындагы №34 Мыйзамы;

- Кыргыз Республикасынын Жазык-аткаруу кодекси;

- Кыргыз Республикасынын Кылмыш-жаза процессуалдык кодекси;

-“Кыргыз Республикасында пробация органын түзүү маселелери жөнүндө” Кыргыз Республикасынын 2018-жылдын 31-декабрындагы №666 Токтому;

- Кыргыз Республикасынын Юстиция министрлигине караштуу Пробация департаменти жөнүндө жобо;

- Пробацияны колдонуу жана кардарларды каттоого алуу тартиби;

- Пробация органдарына волонтерлорду тандоо жана алардын иштөө тартиби;

- «Укук бузуучуну коомдук иштерге тартуу жөнүндө соттун чечимин аткаруу боюнча” нускама;

- «Пробациянын кардарлары менен ишти уюштуруу жөнүндө” нускама;

-Кыргыз Республикасынын укук бузуулар жөнүндө кодекси.

         Өз кезегинде “Пробация жөнүндө” Кыргыз Республикасынын Мыйзамынын 1-беренесине ылайык, коомдун жана мамлекеттин коопсуздугун камсыз кылуу, пробациянын кардарларын түзөө жана кайра социалдаштыруу үчүн шарттарды түзүү, алардын жаңы укук бузууларды жасоосун эскертүү пробациянын максаттары болуп саналат.

    Пробациянын милдеттери:

1) коомдон бөлүү менен байланышпаган кылмыш жазаларын жана жазык-укуктук таасир этүүнүн мажбурлоо чараларын кылмыш-жаза аткаруу мыйзамдарында белгиленген тартипте аткаруу;

2) жазанын түрлөрүн укук бузуулар чөйрөсүндөгү мыйзамдарда белгиленген тартипте аткаруу;

3) белгиленген мөөнөткө эркиндигинен ажыратуу түрүндөгү жазаны өтөөдөн (мындан ары -  эркидигинен ажыратуу) шарттуу-мөөнөтүнөн мурда бошотулган адамдарга, ошондой эле аларга карата жазаны пайдалануунун мөөнөтүн кийинкиге жылдыруу колдонулган  адамдарга көзөмөл жүргүзүү;

4) жүрүм-турумун түздөө, жай турмуш образынын укугун калыптандыруу;

5) пробациянын кардарынын өздүгүн изилдөө, социологиялык-психологиялык портретин түзүү;

6) пробациянын кардарларынын укуктарын, эркиндиктерин жана мыйзамдуу кызыкчылыктарын камсыз кылуу;

7) пробациянын кардарын жабырлануучу менен жараштыруу;

8) пробациянын кардарынын укук бузуу жасоосунун алдын алуу;

9) социалдык жана реабилитациялык программалардын ишке ашырылуусун коордиациялоо;

10) пробациянын терс мүнөздөлгөн кардарынын пробациянын башка кардарларына терс таасирин тийгизүүсүн жокко чыгаруу;

11) пробациянын кардарларына коомдун стигмасын чыгаруу жана жеңип өтүү. 

Пробациянын кардарларынын укуктарын сактоо боюнча абал жөнүндө жалпы жагдайды изилдөө максатында Кыргыз Республикасынын Акыйкатчы Аппараты тарабынан пробация органдарына тышкы мониторинг жүргүзүү тууралуу чечим кабыл алынган. Бул иштин негизги милдети пробациянын кардарларынын укуктарынын системдик түрдө бузулушун табуу жана аларды андан ары жоюу болуп саналат. Өз кезегинде мониторингдин жыйынтыктарынын сапаты жана объективдүүлүгү тиешелүү методологиянын болушу менен камсыздалат. Бул максаттарда  Бириккен Улуттар Уюмунун баңги заттар жана кылмыштуулук боюнча Башкармалыгынын колдоосу менен 2022-жылдын 7, 8-июнунда Пробация Департаментинин жана Акыйкатчы Аппаратынын кызматкерлери үчүн чет өлкөлөрдөгү пробация органдарынын ишин окуп үйрөнүү боюнча семинар өткөрүлдү. Анын жыйынтыгында Пробация департаменти менен Акыйкатчы Аппараты ички жана тышкы монитрингдин методологиясын иштеп чыгышты.

2022-жылдын 7, 8-июлундагы жолугушуу учурунда белгиленген методологиялар жооптуу кызматкерлер тарабынан көрсөтүлүп, жеткиликтүү иштелип чыккандан кийин, пилоттук вариант катары бекитилди.

Иштелип чыккан методологияны пилоттук түрдө ишке ашыруу максатында жумушчу топ уюштурулуп, текшерүүлөрдү жүргүзүү датасы менен орду бекитилди. Алсак, пилоттук ишти жүргүзүү үчүн Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысынын буйругу менен 2022-жылдын 1-августунан 12-августуна чейин Чүй, Ысык-Көл, Жалал-Абад жана Ош облустарына Акыйкатчы Аппаратынан төмөнкү кызматкерлер жиберилди:

1. Тойболотов С. М. – укук коргоо жана башка органдары тарабынан эркиндигинен ажыратуу жана чектөө жайларында адам укуктарын жана мыйзамдуу кызыкчылыктарын коргоо бөлүмдүн инспектору;
2. Анарботоев А. Д. –эксперттик-укуктук камсыздоо секторунун эксперти;
3. Нуралы кызы О. – укук коргоо жана башка органдары тарабынан эркиндигинен ажыратуу жана чектөө жайларында адам укуктарын жана мыйзамдуу кызыкчылыктарын коргоо бөлүмдүн инспектору
4. Малдыбаев Ж. – укук коргоо жана башка органдары тарабынан эркиндигинен ажыратуу жана чектөө жайларында адам укуктарын жана мыйзамдуу кызыкчылыктарын коргоо бөлүмдүн жетектөөчү адиси.

Пробация органдарынын кардарларынын укуктарын коргоо тиешелүү профилдик бөлүмдүн компетенциясына киргендиктен, мониторинг жүргүзүү үчүн жогоруда көрсөтүлгөн кызматкерлер тандалып алынды.

Бул методология Пробация департаментинин органдарынын  кардарларынын эркиндиктерин жана укуктарын сактоо чөйрөсүндөгү ишине тышкы мониторинг жүргүзүү максаттары жана методдору жөнүндө маалыматты камтыйт. Бул методология пробациянын аймактык органдарындагы пробациянын кардарларынын санына, керектүү маалыматтарды топтоонун көлөмүнө жана тиешелүү адамдык жана финансылык ресурстар болгондо, милдеттерди бөлүштүрүү менен тышкы мониторинг жүргүзүүчү кызматкерлердин санына жүргүзүлгөн талдоону эске алуу менен иштелип чыккан.

Бул мониторингди өткөрүү зарылдыгы Кыргыз Республикасынын Юстиция министрлигине караштуу Пробация департаментинин жакынкы убакта түзүлгөнүнө байланыштуу, пробация органынын кардарларынын укуктарын жана эркиндиктерин коргоо чөйрөсүндө пробация органдарынын ишинде талдоонун жоктугунан улам келип чыкты.

Кыргыз Республикасынынын Конституциясынын 109-беренесине ылайык Кыргыз Республикасында адамдын жана жарандын укуктарынын жана эркиндиктеринин сакталышына парламенттик контролду Акыйкатчы (Омбудсмен) жүргүзөт. «Кыргыз Республикасынын Омбудсмени (Акыйкатчысы) жөнүндө» Кыргыз Республикасынын Мыйзамы Акыйкатчынын ага мамлекеттик бийлик органдарына, жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарына, менчигинин түрүнө карабастан, ишканаларга, мекемелерге, уюмдарга, ошондой эле аскер бөлүктөрүнө тоскоолдуксуз кирүүгө; кайсы убакта болбосун кармалгандар турган жайларга, алдын ала камоо, соттолгондор жазасын өтөөчү жайларга жана мажбурлап дарылоочу жана кайра тарбиялоочу мекемелерге, психиатриялык ооруканаларга барууга, андагы адамдар менен жекеме-жеке аңгемелешүүгө, аларды кармоонун шарттары жөнүндө маалымат алууга жана алардын аталган мекемелерде болушунун мыйзамдуулугун тастыктоочу документтерди текшерүүгө; арызды же даттанууну, мыйзамдуу күчүнө кирген сот актыларынын көчүрмөлөрүн кароонун жүрүшүндө териштирүүгө тийиш болгон маселелер боюнча маалыматтарды, материалдар менен документтерди мамлекеттик органдардан, жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынан, ишканалардан, уюмдар менен мекемелерден, коомдук бирикмелер менен саясий партиялардан суратууга жана алууга; мамлекеттик бийлик органдарынын, жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын, менчигинин түрүнө карабастан, ишканалардын, мекемелердин, уюмдардын алардын контролдугу астында жана аларга баш ийген ишканалардын, мекемелердин, уюмдардын ишин текшерүү, экспертиза жүргүзүүгө көмөк көрсөтүүнү, текшерүү жүргүзүүгө катышуу үчүн адистерди бөлүп берүүнү жана тиешелүү корутундуларды берүүнү талап кылууга,  ал боюнча акыркы чечим чыгарылган иштер боюнча бийликтин бардык бутактарынын аракеттерин контролдоого мүмкүндүк берген ыйгарым укуктарын карайт.

Кыргыз Республикасынын нормативдик укуктук актыларында Кыргызстандын бардык жарандарына, чет өлкөлүктөргө жана жарандыгы жок жактарга тиешелүү болгон адам укугу жана жалпы кепилдиктери жазылган. Аны менен бирге айрым мыйзамдар пробациянын кардарлары үчүн гана каралган укуктардын жана кепилдиктердин алкагын карайт.

Мониторинг жүргүзүүнүн методологиясы

1.1 Мониторинг жүргүзүүнүн максаттары 

Пробация органдарынын ишине тышкы мониторинг жүргүзүүнүн негизги максаты болуп төмөнкүлөр саналат:

- пробациянын кардарларынын укуктарынын жана эркиндиктеринин бузулушун табуу жана алардын алдын алуу;

- пробациянын кардарларынын укуктарын сактоо үчүн превентивдик чараларды түзүү.

1.2 Мониторингдин методдору

Пилоттук долбоордун алкагында тышкы мониоринг жүргүзүүнүн методологиясы иштелип чыккан, ал төмөнкүлөрдү камтыйт:

1. Пробациянын кардарларына анкета жүргүзүү

Тандоого ылайык анкеталоо жүргүзүү ар бир аймактык пробация органында катталган пробация кардарларынын жалпы санынын 20%ынан сурамжылоону камтыйт.

Анкеталоо жүргүзүүнүн маанилүү шарты пробация органдарынын иши жөнүндө объективдүү жана так маалымат алуу болуп саналат. Ошого байланыштуу анкета алынуучу жактарга купуялуулуктун сакталуусу жана алынган маалыматтарды ачыкка чыгарбоонун маанилүүлүгү жана кепилдиги жөнүндө түшүндүрүү менен анонимдик анкеталоо жүргүзүү тууралуу чечим кабыл алынган.

Анкетага киргизилген суроолордун тизмеги респонденттерден төмөнкүлөргө карата толук кандуу маалымат алууга мүмкүндүк берет:

• Пробациянын кардарларынын өздөрүнүн укуктары жана милдеттери тууралуу билүүсү; 
• социалдык турак жай менен камсыз кылууда, ишке орноштурууда, билим алууда социалдык-укуктук жардам алуу мүмкүнчүлүгү тууралуу маалыматтарынын болуусу;
• пробациянын кардарлары тарабынан доо арызын берүү үчүн механизмдин бар экендиги жөнүндө маалыматтарынын болуусу;
• пробациянын кардарынын социалдык-укуктук жана консультациялык жардам алуусуна пробациянын кызматкеринин көмөк көрсөтүү даражасы;
• пробация кызматерлери тарабынан пробациянын кардарларынын беделин түшүрүүчү же адамгерчиликсиз мамилесинин болуу фактылары;
• белгилүү себептер боюнча административдик-аймактык бирдиктин чегинен сырткары жакка кыска мөөнөткө пробациянын кардарларынын чыгуу укуктарынын сакталышы (жакындарынын каза болушу, өмүрүнө коркунуч жараткан оору).

2. АПО кызматкерлери менен интервью жүргүзүү

Аймактык пробация органдарында (мындан ары – АПО) райондун көлөмүнө жана пробациянын кардарларынын санына жараша штаттык саны 2ден 7ге чейинки адамдын тегерегинде болорун эске алып, интервью бардык кызматкерлер менен жүргүзүлгөн.

Жарым түзүмдүк интервьюну жүргүзүүнүн негизги максаты – АПОнун кызматкерлеринин кардарлардын укуктарын билүүсү жана аларды түшүндүрүү ыкмалары жөнүндө билим деңгээлин аныктоо. Акыйкатчы Аппаратынын кызматкери тарабынан берилүүчү суроолор түрдүү айкалыштарда жана формаларда ооштурулуп өзгөртүлүп, кайталанып берилет.

АПО кызматкерлери менен маектешүүнүн жүрүшүндө алынган маалымат төмөнкү пункттарды камтышы керек:

• Кардарлардын категорияларын эске алуу менен квалификациялуу кызматкерлер тарабынан профилактикалык маектешүүлөр жүргүзүлүп турабы (жашы жетелек кардарлар, майыптуулугу бар адамдар, диний экстремизм үчүн соттолгон адамдар ж.б.);
• АПО кызматкерлерин окутуунун жана квалификацияларын жогорулатуунун жыштыгы;
• Пробациянын кардарларына алардын милдеттери жана укуктары жөнүндө түшүндүрүүнүн сапаты жана ыкмалары;
• Кардарлардын муктаждыктарын жана керектөөлөрүн табуу ыкмалары жана аларды канааттандыруу боюнча андан аркы иштер.

Интервью Акыйкатчы Аппаратынын эки кызматкери тарабынан жүргүзүлөт, биринчи кызматкердин милдети – маектешүү жүргүзүү, ал эми экинчисиники – протокол жазуу.

3. АПО имараттарын карап чыгуу, маалыматтык-агартуучу материалдардын болуусу                                                         

• «Ден-соолугунун мүмкүнчүлүктөрү чектелүү адамдардын укуктары жана кепилдиктери жөнүндө» Кыргыз Республикасынын Мыйзамынын 43 жана 44-беренелерине ылайык, мамлекеттик бийлик органдары, жергиликтүү мамлекеттик администрациялар жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдары, менчигинин түрүнө карабастан юридикалык жактар ден-соолугунун мүмкүнчүлүктөрү чектелүү адамдарга турак жайга, коомдук, администрациялык жана өндүрүш имараттарына, курулмалар менен бөлмөлөргө, эс алуу жайларына жана башка маданий оюн-зоок мекемелерине кирүүгө, ошондой эле коомдук транспорттон, транспорт коммуникацияларынан, байланыш жана маалымат каражаттарынан тоскоолдуксуз пайдаланууга, ээн-эркин багыт алууга жана барып-келүүгө шарттарды түзүп берүүгө милдеттүү.

Ошондуктан имараттарды карап көрүү АПОнун административдик имаратынын майыптуулугу бар адамдар үчүн пробация органдарынын имараттарына тоскоолдуксуз кирүүлөрүнүн болгондугуна же жоктугуна, тактап айтканда, майыптуулугу бар адамдардын, анын ичинде майыптуулугу бар адамдар кириши жана аларды пайдаланышы үчүн атайын колдонмолору бар болгон транспорттук каражаттарынын өтүшү үчүн ылайыкталган кирүү жайынын болушун фотофиксациясын туюндурат.

• Мамлекеттик саясат кандай болбосун жарандын мамлекеттик органдардын жана өз алдынча башкаруу органдарынын карамагында болгон маалыматка эркин жетишин камсыз кылууга, маалыматтын максималдык түрдө ачык болушуна, айкындыкка жана ачыктыкка багытталган. Статистикага таянсак, көпчүлүк учурларда билим деңгээли төмөн болгон, ошонун негизинде укуктук сабаттуулугу да жетишсиз адамдар пробациянын кардарлары болуп калышат. Ошого байланыштуу пробация органдарынын максаттары жана милдеттери жөнүндө, жок дегенде, базалык маалыматты, кардарлардын негизги милдеттерин жана укуктарын жайылтуу зарылдыгы келип чыгат.
• АПОнун имараттарын карап чыгууда имаратка кире бериштеги бардыгына жеткиликтүү жерде малыматтык дубал стенддердин болушун же жоктугун, анда көрсөтүлгөн маалыматтардын сапатын (пайдалуулугу, түшүнүктүүлүгү, жеткиликтүүлүгү ж.б.) белгилеп алуу керек.
• Пробациянын кардарлары менен профилактикалык маектешүүлөрдү жүргүзүүдө диалогдун максималдык түрдө купуялуулугун сактоо маанилүү фактор болуп саналат. Кардарлардан так маалымат алуу, реалдуу муктаждыктарды жана керектөөлөрдү табуу кардардын ачык айкын болушуна көз каранды, ага маектешүү жүргүзүү үчүн өзүнчө имаратты камсыз кылуунун жана башка адамдарды катыштырбоонун негизинде жетүүгө болот. Ошондой эле ювеналдык юстицияны жүзөгө ашыруу тартиби, купуялуулук принцибин эсепке алуу менен, жашы жетелек кардар менен ишти башка кардарлардан өзүнчө жекече жүргүзүүнү талап кылат. Ошондуктан кароо жүргүзүүдө аймактык пробация органдарындагы бөлмөлөрдүн жана имараттардын жалпы санын белгилеп алуу керек.

4. Социалдык-укуктук жардам көрсөтүү боюнча жекече программаларды изилдөө

Социалдык-укуктук жардам көрсөтүү боюнча жекече программа (мындан ары – Программа) – ага ылайык социалдык иштер боюнча кызматкер инсанды изилдөө, кардарларды эсепке алуу жана пайдалануу тартибинде (мындан ары – Тартип) көрсөтүлгөн иш-чаралардын комплексин жүргүзүү аркылуу социалык-укуктук жардам көрсөтүү үчүн кардардын муктаждыктарын жана керектөөлөрүн аныктоо боюнча функцияны жүзөгө ашырган, аймактык бөлүм аркылуу түзүлгөн программа. Программа алты айга чейинки мөөнөткө түзүлөт, анын аралыгында ал кардардын жүрүм-турумуна жана анын керектөөлөрүнүн өзгөрүшүнө жараша өзгөртүлүшү мүмкүн.

Программаны изилдөө документти түзүү сапатын талдоого алууну, кардардын керектөөлөрү жана муктаждыктары жөнүндө маалымат топтоону жана Программага ылайык бекитилген АПОнун кызматкери тарабынан жүргүзүлүүчү андан аркы иштерди туюнтат. Социалдык-укуктук кызматтарды көрсөтүү боюнча иштин сапаты кардарлардын муктаждыктарын аныктоодон түздөн-түз көз каранды. Ошондуктан Программаны изилдөөдө анда төмөнкү маалыматтардын болуусун эске алуу керек:

• Жашоо шарты тууралуу, ал үй-бүлөгө барганда аймактык бөлүмдүн кызматкери кардардын жашаган жеринин турмуш-тиричилик жана социалдык абалына текшерүү жүргүзөт, анын жыйынтыгы менен форма боюнча акт түзөт;
• Иштеген жери жана ээлеген кызмат орду жөнүндө;
• Билими жана окуган жери жөнүндө;
• Ден-соолугунун абалы, анын ичинде анын психологиялык абалы жөнүндө;
• Жоготкон укуктары жөнүндө;
• Социалдык керектөөлөрү жөнүндө.

Прогамманы изилдөөнүн экинчи бөлүгү социалдык-укуктук жардам көрсөтүү боюнча кызматкердин андан аркы ишине талдоо жүргүзүүнү жана кардардын керектөөлөрүн аныктагандан кийин жергиликиүү өз алдынча башкаруу, калкты каттоо, саламаттык сактоо, эмгек жана социалдык өнүгүү, билим берүү жана ички иштер органдары менен өз ара аракетенүү деңгээлин камтыйт. Пробация органдарынын компетенциясына кирбеген кандайдыр бир керектөөлөрү табылган учурда, кызматкер тиешелүү түзүмдөргө өтүнмөлөрдү жибериши керек. Акыйкатчы Аппаратынын кызматеринин милдети табылган керектөөлөрдү канааттандыруу үчүн пробация органынын кызматкери бардык чараларды көргөндүгүн текшерүүдө турат.

5. Кардарлардын өздүк иштерин изилдөө

Кардарды каттоого алгандан кийин, аймактык бөлүм ага карата анын негизги документи болуп саналган өздүк ишин ачат. Пробациянын түрүнө жараша кардардын өздүк көктөмү тиешелүү документтерден куралат.

Кардарлардын укуктары жана эркиндиктери чөйрөсүндөгү мониторингдин алкагында Акыйкатчы Аппараты төмөнкү документтердин өздүк иште болуусун изилдөөгө кызыкдар болот:

• Кардардын укуктары жана милдеттери, жаза өтөө тартиби жана шарттары, укук бузгандыгы үчүн милдеттери ж.б. менен таанышуу жөнүндө кардардын тил каты;
• Пробациялык көзөмөлдүн мөөнөттөрүн сактоо;
• Кардарларды каттоого алуу бланкы;
• Турмуш-тиричилик шарттарын каттоого алуу актысы, фото сүрөтү менен;
• Кардардын социалдык картасы;
• Медициналык маалымкаты;
• Кардардын сүрөтү чапталып толтурулган анкетасы.

Өздүк иштерди изилдөөдө пробациянын кардарларын эсептик каттоого алуунун өз учурунда аткарылгандыгына жана пробациялык көзөмөлдүн мөөнөтүн туура эсептеп чыгууга өзгөчө көңүл буруу эң маанилүү факторлордун бири болуп саналат.

Ошондой эле юбвеналдык юстиция боюнча ата-энесинин, мыйзамдуу өкүлүнүн (камкорчусунун, көзөмөлчүсүнүн, багып алуучуларынын), алар жок болсо – профилактикалык маектешүүлөрдү же жашы жетелек балдар менен жүргүзүлүүчү башка иш чараларды жүргүзүүдө балдарды коргоо боюнча ыйгарым укуктуу органдын кызматкерлеринин бар экендигине өздүк ишин изилдөө да керек. Мыйзамдуу өкүлдөрүнүн кол тамгаларынын болушу маектешүү жүргүзүүдө алардын ошол жакта катышып отургандыгын тастыктаган факты болуп саналат.

6. Пробацинын кардарларынын кайрылууларын жана доо арыздарын изилдөө

«Жарандардын кайрылууларын кароо тартиби жөнүндө» Кыргыз Республикасынын Мыйзамына ылайык, ар бир жаран мамлекеттик бийлик органдарына, жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарына жана алардын кызмат адамдарына өзү же өзүнүн өкүлү аркылуу кайрылуу укугуна ээ, алар мыйзамда белгиленген мөөнөттө негизделген жооп берүүгө милдеттүү. Кардарлар конструктивдүү түрдө жазган доо-арыздар көпчүлүк учурларда пробация чөйрөсүнө тийиштүү көйгөйлөрдү чагылдырат, ал эми аларды кароо сапаты жана жүргүзүлгөн иштер -  кардарлардын кайрылууга жана негиздүү жоопторду алууга укуктарынын сакталышынын көрсөткүчү болуп саналат.

Текшерүүчү кызматкер Кыргыз Республикасынын Юстиция министрлигине караштуу Пробация департаментине түшкөн арыздардын жана кайрылулардын жалпы санына талдоо жүргүзөт. Ал эми Кыргыз Республикасынын Юстиция министрлиги менен Акыйкатчы Аппараты ар жыл сайын текшерет.

7. Пробация кеңешинин чечимдерин изилдөө

Пробация кеңеши (мындан ары – Кеңеш) жергиликтүү мамлекеттик администрацияларда түзүлөт, жергиликтүү деңгээлде пробацияны ишке ашыруу маселелери боюнча кеңеш берүүчү жана консультациялык орган болуп саналат. Жергиликтүү мамлекеттик администрацияларда, республикалык жана облустук маанидеги шаарлардын мэрияларында пробациянын милдеттерин ыкчам жана натыйжалуу чечүү үчүн пробация боюнча кеңештер түзүлөт. Алардын иш тартиби Кыргыз Республикасынын Министрлер Кабинети тарабынан аныкталат.

Бул ыкма текшерилүүчү райондордун Пробация кеңешинин отурумдарынын протоколдорун төмөнкүлөргө карата изилдөөнү болжолдойт:

- талкууга алынып чыгуучу көйгөйлөрдүн мүнөзүнө;

- пробация тутумуна тийиштүү маселелерди чечүү жана протоколдук тапшырмаларды аткаруу;

- мамлекеттик органдардын жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын пробация тутуму маселеси боюнча өз ара аракеттенүү деңгээли.

1. Мониторингдин жыйынтыктары

Методологияны пилоттоо үчүн Чүй облусунун Сокулук районуна, Ош облусунун Кара-Суу районуна, Жалал-Абад облусунун Сузак районуна жана Пробация органынын Балыкчы шаардык башкармалыгына баруу уюштурулган.

Кыргыз Республикасынын Юстиция министрлигине караштуу Пробация департаментинин сайтындагы^[3] маалыматтарга ылайык, 2022-жылдын 30-июлуна карата төмөкүдөй көрсөткүч болгон:

Кардарлардын жалпы саны  – 6975 адам.;

Ишке орноштурулган кардарлар – 129;

Окуудан өткөндөр  – 81;

Калыбына келтирилген документтер – 162.

Пробациялык көзөмөлдө турган адамдардын санынын көптүгүн эске алып, кардарлардын укуктарын коргоо чөйрөсүндөгү пробация органдарындагы иштердин жалпы абалын изилдөө тандалма изилдөөгө негизделген. Тандоонун касиети генералдык жыйындыны максималдуу түрдө чагылдырышы жана алынган корутунду жалпы санга жайылтылышы үчүн тандоодо репрезентативдүүлүктүн касиети эске алынган. Өз кезегинде, тандоо төмөнкүлөрдү жүргүзүүдө пайдаланылат:

а) пробациянын кардарларын анкеталоодо;

б) өздүк иштерди изилдөөдө;

в) жекече программаларды изилдөөдө.

2022-жылдын августундагы абалга карата аткаруу пробациясы боюнча кардарлардын жалпы саны төмөнкүнү түздү:

-Сокулук району боюнча - 200 дөн ашык адам;

- Балыкчы шаары боюнча – 56 адам;

- Кара-Суу району боюнча – 230 адамдан ашык;

-Сузак району боюнча -  200гө жакын адам.

1. Анкетирлөө

Пробациянын кардарларынын изилденген райондогу суммалык саны генералдык жыйынды болуп саналарын эске алсак, анкетирлөө жүргүзүү үчүн тандалма  жыйынды 20%ды түзөт деген чечим кабыл алынган.

Жалпысынан алганда, анкетирлөөгө 686 респонденттин 138и катышты, бул болсо орточо алганда 205тен ашыгыраагын түздү.

Пробациянын кардарларын  анкетирлөө анонимдик формада жана пробация органынын кызматкерлеринин катышуучусусуз жүргүзүлдү, АПОнун ишинин реалдуу картинасын алууга мүмкүндүк берди.

         Анкетирлөөнүн суроолору жөнөкөйлөтүлгөн жана жеткиликтүү формада түзүлүп, эки тилде: кыргыз жана орус тилдеринде жазылган.

1-диаграмма                             2-диаграмма                                   3-диаграмма

Жогорудагы диаграммалар пробациянын кардарлары катары көпчүлүк учурларда орто билимдүү (81,1%) 18 жаштан 40 жашка чейинки (73,7%) эркектер (92,63%) экендигин көрсөттү.

1-гистограмма

2022-жылдын 31-декабрына карата Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысынын (Омбудсменинин) дарегине келип түшкөн жарандардын кайрылуулары жөнүндөгү цифралык отчёт

01-март 2023

2022-жылдын 31-декабрына карата Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысынын (Омбудсменинин) 

                                                  дарегине  келип түшкөн жарандардын кайрылуулары жөнүндөгү цифралык отчёт

«Нарын шаарындагы кыздардын укуктарын гендердик зомбулуктан сактоо, мектеп окуучуларын кылмыштуулуктан, укук бузуулардан жана зомбулуктан коргоо» (отчет)

01-март 2023

«Нарын шаарындагы кыздардын укуктарын  гендердик зомбулуктан сактоо, мектеп окуучуларын кылмыштуулуктан, укук бузуулардан жана зомбулуктан коргоо»

(отчет)

Бишкек -2023

Кыргыз Республикасынын Акыйкатчы Институту (Омбудсмени)  “Балдардын укуктарын коргоо Лигасы” коомдук фондуна жана Бириккен Улуттар Уюмунун Баңгизаттар жана кылмыштуулук боюнча башкармалыгынын  Программалык  кеңсесине Нарын шаарындагы кыздардын укуктарын  гендердик зомбулуктан сактоо, мектеп окуучуларын кылмыштуулуктан, укук бузуулардан жана зомбулуктан коргоо боюнча жүргүзүлгөн мониторингге жардам беришкендиктери үчүн ыраазычылык билдирет.

Бул отчет Кыргыз Республикасынын Акыйкатчы Институту (Омбудсмени) жана  “Балдардын укуктарын коргоо Лигасы” коомдук фонду менен биргеликте Кыргыз Республикасындагы Бириккен Улуттар Уюмунун Баңгизаттар жана кылмыштуулук боюнча башкармалыгынын  Программалык  кеңсесинин техникалык колдоосу менен Нарын шаарындагы кыздардын укуктарын  гендердик зомбулуктан сактоо, мектеп окуучуларын кылмыштуулуктан, укук бузуулардан жана зомбулуктан коргоо боюнча жүргүзүлгөн мониторингдин жыйынтыгынын негизинде түзүлдү.

Мониторинг  “Нарын шаарында өспүрүмдөрдүн  жана жаштардын арасында жана аларга карата жасалган кылмыштардын жана укук бузуулардын алдын алуу” долбоорун ишке ашыруунун алкагында Кыргыз Республикасынын Акыйкатчы Институту (Омбудсмени) жана Кыргыз Республикасындагы Бириккен Улуттар Уюмунун Баңгизаттар жана кылмыштуулук боюнча башкармалыгынын  Программалык  кеңсесинин техникалык колдоосу менен “Балдардын укуктарын коргоо Лигасы” коомдук фонду тарабынан жүргүзүлдү.

Мониторинге катышкандар  жана отчетту түзгөндөр:

Акыйкатчы институту, Назгүл Турдубекова, Светлана Кыдыкбаева, Салтанат Дженалиева, Мээрим Өмүрова, Эсентур  Тынымсейит.

Мазмуну

Кыскартуулар

Киришүү __________________________________________________________4

Изилдөөлөрдүн жыйынтыгы _________________________________________ 6

Корутундулар жана сунуштар ________________________________________29

Колдонулган булактардын тизмеси  ___________________________________32 

Кыскартуулар:

КР – Кыргыз Республикасы

КР ЖК – Кыргыз Республикасынын Жогорку Кенеши

БУУ – Бириккен Улуттар Уюму

КЖК – Кылмыш-Жаза Кодекси

УПК – Кылмыш-Жаза процессуалдык Кодекси

БУжК – Балдардын укугу жөнүндө Конвенция

КФ – Коомдук Фонд

КБ – Коомдук Бирикме

УКМК – Улуттук коопсуздук мамлекеттик комитети

ИИМ – Ички иштер министрлиги

ИИБ – Ички иштер башкармалыгы

ИИББ –  Ички иштер Башкы башкармалыгы

ССМ – Саламаттыкты сактоо министрлиги

КТО – Кесиптик-техникалык окуу жай

ОМ – Орто мектеп

МКЖОБМА – Мамлекеттик кызмат жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу иштери боюнча мамлекеттик агентствосу

ЖСУЭП – Жарандык жана саясий укуктар жөнүндө эл аралык Пакт

АБЖК – Аялдарды басмырлоону жоюу боюнча Комитет

Киришүү

2020-жылы Башкы прокуратуранын маалыматы боюнча жашы жете электерге карата 788 кылмыш жана жорук жасалган, Алардын ичинен 2020-жылга карата зордук-зомбулукка кабылган балдар боюнча маалыматтар кылмыштын категориялары боюнча берилген: Мисалы, физикалык зомбулук - 171, сексуалдык зомбулук - 71, психологиялык зомбулук - 39. Ал эми 2021-жылы 2287 кылмыш жана жорук жасалган. 2021-жылга карата: физикалык зомбулук - 222, сексуалдык зомбулук - 118, психологиялык зомбулук - 77, ал эми Ички иштер министрлигинин маалыматы боюнча 2022-жылдын башынан бери Кыргызстанда балдарга карата 400дөн ашык зордук-зомбулук фактысы катталган. Бул 400 фактынын ичинен 55и сексуалдык зомбулук болгон. Анын ичинен бөлүп караганда 19у зордуктоо, 5и сексуалдык зомбулук аракети, ал эми 23ү жашы жете электерге сексуалдык зомбулук көрсөтүү аракети болгон.^[1]

Балдарга карата зордук-зомбулуктун таралышы боюнча расмий маалыматтар өтө чектелген жана көйгөйдүн реалдуу деңгээлин чагылдырбайт. Ата-энелер, алардын мыйзамдуу өкулдөру балдардын укугун коргоо органдарына, балдарды коргоо боюнча ыйгарым укуктуу органдарга (Кыргыз Республикасынын Эмгек, социалдык коргоо жана миграция министрлигине караштуу) ишенбөөчүлүктөн же коркуудан, гендердик сезимсиздиктен, көнулкоштуктан, же болбосо сот системасынын адилетсиздигинен, купуялуулуктун бузулушунан жана мүмкүн болгон социалдык ажырымдан улам кайрылууну туура көрүшпөйт ^[2]

Ушуга байланыштуу Нарын шаарындагы «Балдардын укугун коргоочулар лигасы» Коомдук Фондунун жаш активисттери Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысына кылмыштуу топтор тарабынан өспүрүм кыздарга жана балдарга карата куугунтук, опузалоо (рэкет) жана зордук-зомбулук болуп жаткандыгын жана алардан коргоо өтүнүчү менен кайрылышкан.

Анткени, бир нече жылдан бери жаш активисттер, 18 жашка чейинки өспүрүмдөргө алардын жакындары, бир туугандары тарабынан айтылган маалыматтын негизинде жаштардан  куралган кылмыштуу топ тарабынан дайыма опузалоого жана куугунтукка кабылып жатканын айтып укук коргоо органдарына кайрылышкан.

Бирок укук коргоо органдарынын өкүлдөрү бул көйгөйгө көңүл бурбай, айрым учурларда маани беришпей, анын үстүнө арыз ээлери тууралуу маалымат арыз жазылган адамдарга тез эле белгилүү болуп, андан кийин алар ого бетер катуу куугунтуктоолорду жасашкан. Акча талап кылуу жана өспүрүмдөргө жана жаштарга карата зордук-зомбулук уланууда. Милицияга арыз жазууга «батынып», ачыкка чыгып, бирок андай аракеттеринин кесепетинен учурда 10го чукул жаштар Бишкек шаарына кетип, акча талап кылгандардан из жашырууга аргасыз болушкан. Азыркы учурда алар Нарынга кайтып келе албай жүрүшөт. Балдардын укугун коргоочулар лигасынын Нарын шаарындагы активисттерине өспүрүм кыздар жана жаштар тарабынан 100дөн ашык билдирүүлөр жана мойнуна алуулар келип түшкөн:

- Билдирүүлөр кылмыштуу топтор тарабынан зомбулукка, сексуалдык асылууга, куугунтук болуп жаткандыгын жана аларга карата мыйзамдуулуктун бузулушун ырастайт;

- Нарын облусунун жана Нарын шаарынын ички иштер башкармалыгынын жана борбордук ички иштер башкармалыгынын жетекчилиги жана кызматкерлери активдүү эместигине жана өспүрүмдөргө жана жаштарга карата жасалган кылмыштар боюнча жарандардын билдирүүлөрүнө жооп бербей жаткандыгы;

- Нарын шаарында жаштардын жана өспүрүмдөрдүн арасында акча талап кылуу жана өндүрүү системасы “пирамида” форматында курулуп, туруктуу негизде коюлган. Ар бир мектептин жана жаштардын артында акча чогултууга мажбурлаган “смотрящийлер” турат. Алар кыска убакыттын ичинде акча каражатын чогултуп, лидерлердин муктаждыктарын канаатандырып турушат. Мисалы, топтун лидеринин туулган күнүн өткөргөн ресторандагы чыгымдарды жабуу үчүн 500 миң сом чогултушкан.

Жабырлануучулардын айтымында, алар куугунтук, рэкетчилик жана опузалоодон коргоо үчүн бир нече жолу Нарын шаардык ички иштер бөлүмүнө жана Нарын облустук ички иштер бөлүмүнө арыз менен кайрылышкан. Бирок, ШИИБ жана РИИБ тарабынан эч кандай адекваттуу чаралар көрүлгөн эмес, бул рэкетчилер тарабынан арыз ээлерине карата кысым жана куугунтуктун күчөшүнө алып келген. Өспүрүмдөр системалуу түрдө акча чогултушат. Нарындагы Балдардын укугун коргоочулар лигасынын жаш активисттери алдын-ала иликтөө иштерин жүргүзүп, жабырлануучулардын запкы тарткандыктарын мойнуна алганын видеого тартып алышкан, анда өспүрүмдөр  жана алардын жакындары түзүлгөн кылмыштуу топтун алдында өздөрүнүн каршы күчү жок экенин, андан сырткары көптөгөн ур-токмокко алуулар, зордук-зомбулуктар жана сексуалдык асылуулар өспүрүм кыздарга да жасалаары жөнүндө айтышкан.

Буга байланыштуу Балдардын укугун коргоочулар лигасынын жетекчиси Назгүл Турдубекова КР Акыйкатчысынын аппаратына жардам берүү өтүнүчү менен төмөнкү маселелер боюнча кайрылган:

- Нарын шаарынын учурдагы абалы боюнча биргелешкен изилдөө жүргүзүүгө;

- изилдөөнүн жыйынтыгы боюнча тегерек столду өткөрүүгө.

Тегерек столдун жыйынтыгы менен өспүрүм кыздар менен балдарга, ошондой эле жаштарга карата укук бузууларды жана кылмыштарды жоюу боюнча резолюция кабыл алынган. Ошондой эле тегерек столдун жыйынтыгы Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин Мыйзамдуулук, укук тартиби, кылмыштуулук менен күрөшүү жана коррупцияга каршы аракеттенүү боюнча комитетинин жыйынында угулуусу пландалган. Бул иш-чаралардын алкагында «Балдардын укугун коргоочулар лигасы» Коомдук Фондунун негизги максаты Кыргыз Республикасынын Акыйкатчы институтуна жана Кыргыз Республикасынын Ички иштер министрлигине өспүрүмдөр арасындагы кылмыштуулуктун алдын алууга, ошондой эле, Нарын шаарында өспүрүмдөр арасында укук бузууларды азайтууга жана жоюуга көмөк көрсөтүү болуп саналат.

Изилдөөнүн натыйжалары:

Нарын шаарындагы мектептердин 7-11 класстарынын 700 окуучусу арасында интервью жана фокус-топтук талкуулар өткөрүлгөн. Алардын максаты Кыргыз Республикасынын Нарын шаарындагы балдарга жана жаштарга карата мектеп рэкетинин, зордук-зомбулуктун жана башка терс көрүнүштөрдүн учурдагы абалын аныктоо болгон.

Интервьюнун жана фокус-топтук талкуулардын максаттары:

- респонденттердин мектепте зордук-зомбулукка дуушар болгон-болбогондугун (уруш-талаш, зордук-зомбулук, мектеп рэкети) жана алар зомбулукка кабылган кырдаалдан чыгуунун кандай жолдорун билишерин аныктоо;

- окуучулар тарабынан мектеп коопсуз чөйрө катары кабыл алынаарын жана алардын коопсуздугун сактоо үчүн жардамга муктаж экендигин аныктоо;

- респонденттердин мектеп рэкетине туш болгон-болбогондугун жана мындай учурларда жардам алуу үчүн кимге кайрылуу керектиги тууралуу маалыматты билеби же билбейби.

Алдыга коюлган максаттарга жана милдеттерге ылайык 9 суроодон турган анкета түзүлдү:

1) Мектептеги зордук-зомбулук фактыларын билесизби?

2) Мектеп окуучуларынын ортосунда уруш-талаш, зордук-зомбулук, мектеп рэкеттери болуп кетсе, ага ким жардам бере алат?

3) Мектепте дагы кимге кайрылса болот?

4) Мектепте өзүңүздү коопсуз сезесизби?

5) Зордук-зомбулуктан коргонуу үчүн сизге жардам керекпи?

6) Мектеп рэкетинен коргонуу үчүн сизге жардам керекпи?

7) Мектептеги рэкетчилик фактыларын билесизби?

8) Бул мектепте канча жолу болот?

9) Эң көп рэкет кылган ким?

Төмөндө интервьюлардын натыйжалары, топтук талкуулардын негизги багыттары статистикалык жана катышуучулар сүрөттөгөн учурлардын фрагменттери аркылуу келтирилген.

Баланын укуктары жөнүндө Конвенциянын 19-беренесинде көрсөтүлгөндөй, катышуучу-мамлекеттер баланы физикалык же психологиялык зомбулуктан, анын ичинде сексуалдык зомбулуктан, эксплуатациядан, кайдыгер мамиледен, жалпы эле зордук-зомбулуктун бардык түрлөрүнөн коргоо үчүн бардык зарыл болгон мыйзамдык, административдик, социалдык жана билим берүү чараларын көрүшөт деп айтылат. Анткени, балдар чоңдордун колунан да зордук-зомбулукка кабылышы мүмкүн, балдар арасында да зордук-зомбулук болушу мүмкүн.

Конвенциянын 19-беренесинде айтылган “Психологиялык зомбулук” түшүнүгү боюнча, психологиялык катаал мамиле жасоо, эмоционалдык карасанатайлык, оозеки кемсинтүү, кыянаттык же кайдыгерлик катары аныкталат жана төмөнкүлөрдү камтышы мүмкүн:

а) балага карата болуп турган зыяндуу мамилелердин бардык формалары, мисалы, балдарга алар пайдасыз, сүйбөгөн, керексиз, коркунуч туудурган же башка адамдардын керектөөлөрүн канааттандыруу үчүн гана керек деп айтуу;

б) коркутуу, эксплуатация же жаман жолго түртүү, кайдыгерлик жана баладан баш тартуу, обочолонуу, көңүл бурбоо жана фаворитизм;

г) баланын сезимдерин шылдындоо, кордоо, кемсинтүү, ардантуу же намысын тебелөө;

ж) чоңдор же башка балдар тарабынан психологиялык басым жана «дедовщина».

"Физикалык зомбулук" төмөнкүлөрдү камтыйт:

а) дене жазалоонун бардык түрлөрү жана кыйноонун, ырайымсыз, катаал, адамгерчиликсиз же кадыр-баркты басмырлаган мамиленин же жазанын бардык башка түрлөрү;

б) Чоңдор жана башка балдар тарабынан физикалык коркутуу, кордоо жана «дедовщина».

«Сексуалдык мажбурлоо жана эксплуатация» төмөнкүлөрдү камтыйт: баланы сексуалдык иш-аракеттин ар кандай түрүнө үндөп же мажбурлоо ж.б.

Кыздар да, балдар да зордук-зомбулуктун бардык түрлөрүнө дуушар болушат, бирок зордук-зомбулук көбүнчө гендердик компонентти камтыйт.

Балдар тарабынан башка балдарга, көбүнчө балдардын топторуна карата жасалган,физикалык, психологиялык жана сексуалдык зомбулук, көбүнчө коркутуу түрүндөгү аракеттер, жабырлануучулардын физикалык жана психикалык кол тийбес бүтүндүгүнө жана алардын жыргалчылыгына гана зыян келтирбестен алардын инсан болуп турукташына, толук билим алуусуна кедергисин тийгизет, көп учурда оор кесепеттерге алып келет. Келечекте орто жана узак мөөнөттүү социалдык интеграция мамилелери жабыр тартат. Мындан тышкары, жаштардын кылмыштуу топторунун зордук-зомбулуктары жабырлануучулары же катышуучулары болобу, балдардын өнүгүүсүнө чоң зыян келтирет^[5]. Интервьюнун жыйынтыгы боюнча 7-11-класстын окуучуларынын 44% мектепте өзүн коопсуз сезбейм деп жооп беришкен.

Нарын шаарында жүргүзүлгөн изилдөөнүн жыйынтыгы сурамжылоого катышкан балдардын жарымынан көбү (54,9%) мектептеги зордук-зомбулук фактылары тууралуу кабардар экенин көрсөттү. Оң жооп берген сурамжылоого катышкандардын эң көп пайызы 7-класстын окуучулары (70,5%). 8-11-класстын окуучуларынын арасында бул пайыз бир топ төмөн. 7-класстын окуучулары зордук-зомбулукка көбүрөөк дуушар болушат деп божомолдоого болот, анткени балдарга зомбулук фактылары тууралуу жеке өзү башынан өткөргөн окуялар боюнча суроо эмес, окуяларды уккандыгы жөнүндө суроо коюлган. 7-класстын окуучуларынын чоңдорго (интервьюерлерге) болгон ишеними улуу балдарга караганда жогору деп болжолдоого болот. Нарын шаарындагы мындай кырдаалда чоңдордун (милиция кызматкерлери, билим берүү мекемелеринин башкармалыктары) аракетсиздигин же көнүлкоштугун көргөн же уккан улуу балдар өздөрүнө белгилүү болгон зордук-зомбулук фактылары тууралуу айтпай коюуну туура көрүшөт.

Кийинки суроонун жообу көрсөткөндөй, балдар зордук-зомбулук фактылары жөнүндө гана билишпестен, алардын өздөрү да анын курмандыгы болуп калышкандыгын айтып  жатышат.

.

Респонденттердин 41,46% зомбулуктан коргонуу үчүн жардамга муктажбыз деп жооп беришкен. Ошол эле учурда ар кандай курактагы балдардын жооптору бир топ айырмаланат. 7-класстын окуучулары жардамга муктаж экенин түздөн-түз билдирүүгө даяр.

8-класска чейин эле балдар зомбулукка зомбулук менен жооп кайтарууга, укук бузууларды, кылмыш фактыларын билдирбөөгө, ички сырды сактоого өбөлгө түзгөн же пропагандалаган кылмыштуу субмаданияттын (балдар анын баалуулуктарын жана эрежелерин кабыл алат, айрыкча өспүрүмдөр таасирленишет) таасирине кабылышат. Ошондуктан, «Мен өзүм үчүн туруштук бере алам, бирок ал (жардам) деле ашык болбойт эле» деген жооп пайда болот. Зордук-зомбулуктан коргонууда жардамга муктаж эмес деген так жоопту 8-класстын окуучуларынан бир дагы респондент берген эмес (!). Суроого "Жок" деп жооп беришкен.

Кыргызстандагы ЮНИСЕФтин маалыматы боюнча, балдардын 83% мектепте зордук-зомбулукка кабылганын айтышкан^[6].

Белгилей кетсек, мектептеги зордук-зомбулук башка нерселер менен катар баланын билим алуу укугуна да терс таасирин тийгизип, татаал зыян келтирет. Билим берүү чөйрөсүнүн коопсуздугу баланын дараметин ар тараптуу жана ар тараптуу өнүктүрүүнүн зарыл шарты болуп саналат. Балдардын укуктары жөнүндө конвенциянын 28-беренесинде билим алуу укугу бекитилген^[7]. Конвенцияга катышуучу-мамлекеттер баланын билим алуу укугун тааныйт жана бирдей мүмкүнчүлүктөрдүн негизинде бул укукту акырындык менен ишке ашырууга жетишүү максатында, алар, башка нерселер менен катар, мектепке үзгүлтүксүз барууга көмөк көрсөтүү жана мектептен кетип калган окуучулардын санын кыскартуу боюнча чараларды көрүшөт.

БУУнун Балдардын укуктары боюнча №1 Конвенциясына жалпы комментарийинде билим берүүнүн максаттары баланын бардык потенциалын комплекстүү өнүктүрүүнү, анын ичинде адам укуктарын урматтоону, балдарга өздүгүн таануу же бир бүтүндүккө таандык болуу сезимин өнүктүрүүнү, ошондой эле баланы коомдогу жашоого даярдоо жана анын башкалар менен жана жаратылыш чөйрөсү менен өз ара аракеттенүүсүн камсыз кылууну камтыйт^[8].

 БУУнун Балдардын укуктары боюнча Конвенциясына жалпы комментарийлеринде катышуучу-мамлекеттер жабыр тарткан өспүрүмдөрдү социалдык реинтеграциялоо, запкы тартуунун алдын алуу жана реабилитациялоо боюнча институционалдык программаларды кеңейтүү үчүн көбүрөөк мүмкүнчүлүктөрдү түзүшү керек деп айтылат. Конвенция 18 жашка жете элек бардык жаштардын укуктарын тааныган учурда деле, укуктарды ишке ашырууда балдардын өнүгүүсү, айрыкча өнүгүү жөндөмдүүлүгү эске алынышы керек. Өспүрүмдөрдүн укуктарын ишке ашырууну камсыз кылуу боюнча кабыл алынган ченемдер жаш балдар үчүн кабыл алынган ченемдерден олуттуу айырмаланат.

Өспүрүм курак - бул өсүп келе жаткан мүмкүнчүлүктөр, жөндөмдүүлүктөр, умтулуулар, энергия жана чыгармачылык менен мүнөздөлгөн, бирок ошондой эле убакта кабырга эти ката элек кез. Өспүрүмдөр коомго өзгөрүүлөрдү, жаныланууларды алып келчү күч жана алар үй-бүлөсүнө, коомчулугуна жана өлкөлөрүнө оң салым кошуучу негизги жардамчылардын жана ресурстардын бири^[9]. Демек, коомдо өспүрүмдөргө өткөрүп бере турган нерсе зордук-зомбулук, адилетсиздик, ишенимсиздик болсо, кийинки муундарда зордук-зомбулук дагы көп болору таң калыштуу деле эмес.

Бириккен Улуттар Уюмунун Жашы жете элек өспүрүмдөр арасындагы кылмыштуулуктун алдын алуу боюнча жетектөөчү көрсөтмөлөрү  (Эр-Рияд принциптери) жашы жете элек өспүрүмдөр арасындагы кылмыштуулуктун алдын алуу коомдогу кылмыштуулуктун алдын алуунун маанилүү аспектиси болуп саналат деп айтылат^[10]. Мыйзамдуу, коомдук пайдалуу иштерге аралашып, коомго жана жашоого гуманисттик көз карашты калыптандыруу аркылуу жаштарды кылмыштуулукка жол бербеген принциптерге тарбиялоого болот. Жашы жете элек өспүрүмдөр арасындагы кылмыштуулуктун алдын алуу эффективдүү болушу үчүн өспүрүмдөрдүн гармониялуу өнүгүшүн камсыз кылуу, алардын инсандыгын урматтоо жана анын өнүгүшүнө жаштайынан дем берүү үчүн бүтүндөй коомдун аракети зарыл.

Алдын алуулардын комплекстүү пландары бийликтин бардык деңгээлдеринде кабыл алынууга тийиш жана төмөнкүлөрдү камтышы керек^[11]:

а) көйгөйлөрдү терең талдоо менен бирге программалардын, кызматтардын, мекемелердин жана колдо болгон ресурстардын тизмеги;

б) профилактикалык иш-чараларга тартылган компетенттүү уюмдардын, мекемелердин жана персоналдын так аныкталган милдеттери;

в) укук бузуулардын алдын алуу жаатында мамлекеттик жана мамлекеттик эмес органдардын ишин тийиштүү координациялоонун механизмдери;

г) алдын ала негизделген программалар жана стратегиялар, аларды ишке ашыруунун жүрүшүндө дайыма мониторинг жана кылдаттык менен текшерип туруу саясаты керек;

е) жашы жете электердин кылмыш жасоо мүмкүнчүлүгүн натыйжалуу азайтуу ыкмалары;

е) кызматтардын жана программалардын кеңири спектрине коомчулуктун катышуусу;

ж) жашы жете электердин жана жаштардын укук бузууларынын алдын алуу боюнча биргелешкен аракеттерди көрүү үчүн жеке секторду, жамааттын мүчөлөрүн, ошондой эле эмгек, балдарды багуу, билим берүү, социалдык маселелер менен алектенген мекемелерди тартуу менен улуттук, мамлекеттик, облустук жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын ортосундагы тыгыз дисциплиналар аралык кызматташуу;

(h) жаштардын кылмыштуулуктун алдын алуу саясатын ишке ашырууга жаштардын катышуусу, анын ичинде коомчулуктун мүмкүнчүлүктөрүн кеңейтүүгө, жаштардын өз алдынча жардам көрсөтүүсүнө жана жабыр тарткандарга компенсация жана жардам көрсөтүү программаларына көңүл буруу;

(i) Бардык деңгээлдердеги квалификациялуу кадрлардын болушу.

Кыргыз Республикасында бир катар көз карандысыз изилдөөлөр, анын ичинде 2019-жылы^[12] Жогорку Кеңештин алкагында жүргүзүлгөн тиешелүү мыйзамдардын аткарылышын баалоонун учурунда профилактика чөйрөсүндө системалуу кемчиликтердин бар экендигин аныктады. Тактап айтканда, профилактикалык субъекттердин ортосундагы начар координациядан улам алардын аракеттеринин ыраатсыздыгы жана тараптардын өз ролдорун түшүнбөгөндүгү кирет. Мурдагы мыйзамда ар кандай тиешелүү жактардын катышуусу зарыл деп айтылганы менен, алардын милдеттери жөнөкөйлөтүлгөн түрдө баяндалган, декларативдик формулировкалар басымдуулук кылган. Иш жүзүндө бир гана Ички иштер министрлиги профилактикалык иштерге ырааттуу катышып келген. Болгону республикалык жана жергиликтүү бюджеттердин эсебинен профилактикалык иштерди каржылоодо көйгөйлөр байкалган. 

Натыйжада, алдын алуу жаатындагы мамлекеттик саясат ырааттуулуктун жоктугу менен мүнөздөлүп, алдын-алуу каржылык жактан колдоого алынбай, жазалоо ыкмаларын колдонууга ашыкча көңүл бурулган. Профилактикалык иш-чаралардын натыйжасыздыгынын айкын мисалы болуп көбүнчө турмуштук оор кырдаалга туш болгон өспүрүмдөр менен иштөө саналат. Профилактикалык каттоо ыкмалары басымдуулук кылат, мында бала айыпталат, ар кандай күнөөлөр мойнуна илинет, жүрүм-турумунун жана мамилесинин өзгөрүшүнө байкоо жүргүзүү процедуралары жокко эсе^[13].

Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин Укук тартиби, кылмыштуулук менен күрөшүү жана коррупцияга каршы аракеттенүү боюнча комитетинин (мындан ары - Комитет) 2019-жылдын 25-июнундагы чечими^[14] менен өкмөткө укук бузуулардын алдын алуу боюнча улуттук диалог платформасын түзүү, жарандык коомдун катышуусу менен кылмыштуулуктун алдын алуу жаатындагы мыйзамдарды иштеп чыгуу жана бирдиктүү улуттук концепцияны кабыл алуу тапшырылган.

2019-2022-жылдарга профилдик бейөкмөт уюмдарды кошуу менен ведомстволор аралык жумушчу топ түзүлүп, алар принципиалдуу жаңы “Укук бузуулардын алдын алуунун негиздери жөнүндө” Кыргыз Республикасынын Мыйзамынын долбоорун иштеп чыгышкан^[15]. 2021-жылы кабыл алынгандан кийин ачыктык жана секторлор аралык диалог форматында 2022–2028-жылдарга укук бузуулардын алдын алуу жаатындагы мамлекеттик саясаттын Концепциясы иштелип чыккан (Министрлер Кабинети тарабынан 2022-жылы кабыл алынган)^[16]. Андан ары атайын түзүлгөн ведомстволор аралык жумушчу топтун негизинде Концепцияны ишке ашыруу боюнча Улуттук иш-чаралар планынын долбоору жана Министрлер Кабинетинин алдындагы Кылмыштуулуктун алдын алуу боюнча Координациялык кеңеш жөнүндө жобонун долбоору даярдалды (2023-жылдын январына карата эки долбоор тең Ички иштер министрлиги тарабынан такталып жатат).

Бардык ушул этаптарда ченемдик укуктук актылардын жана программалык документтердин долбоорлорун иштеп чыгууга коомдук коопсуздуктун алдын алуу жана чыңдоо боюнча адистешкен өкмөттүк эмес жана эл аралык уюмдар катышкан. Бул жерде «Жарандык союз» бейөкмөт уюму, Saferworld жергиликтүү окулчулугу, «Эл аралык толеранттуулук үчүн», «Жол коопсуздугу» коомдук бирикмеси, «Инсан муун» бейөкмөт уюму, «Балдардын укугун коргоочулар лигасы» бейөкмөт уюмдарынын, «Кылым шамы» адам укуктарын коргоо борбору» бейөкмөт уюму, БУУнун Баңгизаттар жана кылмыштуулук боюнча башкармалыгы жана башка уюмдардын ролун белгилей кетүү керек. Мамлекеттик эмес акторлорду тартуунун аркасында ачык процесске жетишүү жана инновациялык ыкмаларды эске алуу мүмкүн болду.

Кабыл алынган мыйзам жана концепция, ошондой эле такталып жаткан иш-аракеттердин улуттук планынын долбоору кылмыштуулуктун алдын алуу боюнча принципиалдуу мамлекеттик жаңы саясатынын өбөлгөсүн түзөт. Мунун бир нече айырмалоочу өзгөчөлүктөрүн белгилей кетүү керек.

- Биринчиден, бул документтер профилактика субъекттеринин функцияларын жана ыйгарым укуктарын так аныктайт. Жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын жоопкерчилигине өзгөчө көңүл бурулат, алар алдын алуу муктаждыктарына жергиликтүү бюджеттен каражаттарды бөлүп, өз аймактарында биргелешкен пландарды иштеп чыгууда жана ишке ашырууда лидерлик кылышы керек.

- Экинчиден, жергиликтүү жана улуттук деңгээлдеги алдын алуу субъекттеринин ортосундагы координациялоо жана өз ара аракеттенүү механизмдери киргизилүүдө. Бул үчүн жергиликтүү деңгээлде укук бузуулардын алдын алуу боюнча комиссияларды жана Министрлер Кабинетинин алдында укук бузуулардын алдын алуу боюнча Координациялык кеңешти түзүү пландаштырылууда.

- Үчүнчүдөн, жазалоочу ыкмаларды жоюуга, кылмыштардын жана коомго жат жүрүм-турумдун себептери менен иштөөгө багытталган милдеттердин жана чаралардын кеңири тизмеси белгиленген. Мындан тышкары, кылмыштын курмандыктарына колдоо көрсөтүүнү, виктимизацияга алып келүүчү себептерди жана факторлорду изилдөөнү жана башкаларды караган жаңы багыт – “виктимологиялык профилактика” пайда болууда.

 -Төртүнчүдөн, профилактиканын тематикалык багыттары аныкталды, кийинки алты жылдын ичинде мамлекеттин жана жарандык коомдун негизги аракеттери ушул багыттарга негизделет.

Тематикалык артыкчылыктуу багыттар (Концепцияга ылайык):

1) коомдук жайларда коопсуздукту камсыз кылуу;

2) жарандардын менчигине каршы кылмыштардын деңгээлин төмөндөтүү;

3) жол коопсуздугун камсыз кылуу;

4) балдар арасындагы укук бузуулардын жана суициддин алдын алуу;

5) аялдарга карата зомбулукту жоюу;

6) кызматтык кылмыштардын алдын алуу.

Мамлекет тарабынан кылмыштуулуктун алдын алуунун маанилүүлүгүн түшүнүүдөгү байкаларлык жетишкендикке карабастан, азырынча өзгөртүүлөр ченемдик укуктук базаны жана программалык документтерди иштеп чыгуу менен гана чектелүүдө. Тилекке каршы, башка көйгөйлүү чөйрөлөрдүн мисалында укук колдонуу практикасы (мисалы, “Үй-бүлөлүк зомбулуктан сактоо жана коргоо жөнүндө” Кыргыз Республикасынын Мыйзамын ишке ашыруу) мыйзамдагы “идеалдуу” көрүнүштөн кескин түрдө айырмаланышы мүмкүн. Азырынча жаңы прогрессивдүү мыйзамдардын, концепциянын жана кылмыштуулуктун алдын алуу жаатындагы иш-аракеттердин улуттук планынын маңызын бурмалабастан толук ишке ашырууга кепилдик жок. Азыр да нормаларды жана пландарды иштеп чыгуу стадиясында максаттуу каржылоонун курч тартыштыгы байкалууда – дээрлик бардык ченемдер республикалык бюджет тарабынан каржылык жактан колдоого алынбайт.

Дагы бир потенциалдуу көйгөйгө көңүл буруу зарыл – бейөкмөт секторду мындан аркы процесстерден четтетүү мүмкүн. Мунун себеби өлкөдөгү жалпы жагымсыз контекстте болушу мүмкүн, мында чиновниктер өкмөттүк эмес сектордун айрым чөйрөлөрдө катышуусунун маанилүүлүгүн түшүнбөй, жарандык коом уюмдарынын ишмердүүлүгүн чектөө боюнча мыйзамдык демилгелер болуп жатат, отчеттуулук жол-жоболору ж.б. боюнча ашыкча мыйзам ченемдер киргизилүүдө. Алдын-алуунун жаны системасын ишке киргизгенине карабастан, бейөкмөт сектор алдын алуу системаларында негизги ролду ойногондуктан, жалпы контекст келечектеги өнөктөштүккө терс таасирин тийгизиши мүмкүн деген кооптонуу бар. Өз кезегинде, эгерде жарандык коомду четтетүү байкалса, бул сөзсүз түрдө перспективдүү нормаларды жана пландарды ишке ашыруунун формализмине, профилдик жоболордун жана нускамалардын деңгээлинде алардын маңызын бурмалоого, ошондой эле иш жүзүндө бекитилген мамлекеттик саясаттын аспектилерин толук эске албоочулукка алып келет.

Кыргыз Республикасынын Конституциясынын 20-беренесинде балдар Кыргыз Республикасынын эң маанилүү баалуулугу болуп саналат деп жазылган. Мамлекет балдардын ар тараптуу руханий, адеп-ахлактык, интеллектуалдык жана физикалык жактан өнүгүшүнө, аларды жарандык-патриоттук тарбиялоого ыңгайлуу шарттарды түзөт^[17].

Балдардын жана алардын ата-энелеринин интервью учурунда айткан окуялары жана топтук талкуулардын манызы жазык-укуктук мамилелердин чордонунда турат жана болжолдуу түрдө, эгерде көрсөтүлгөн учурларда көрсөтүлгөн фактылар далилденсе, алар Кыргыз Республикасынын кылмыш-жаза кодексине ылайык квалификацияланышы мүмкүн болушу керек.

Мектеп рэкети адатта Кыргыз Республикасынын Кылмыш-жаза кодексинин 208 Опузалап талап кылуу жана 206 Тоноо беренелери боюнча квалификацияланат^[18]: