КФ «ЧОЛПОН АЙ»
«Камакка алынган адамдар кармалган жайларда дин жолундагы адамдардын укуктарынын сакталышы» сереби «Чолпон Ай» коомдук фонду тарабынан 2022-жылы жүргүзүлгөн мониторингдин натыйжалары боюнча даярдалды. Мониторингдин объектилери Чүй облусунун жана Бишкек шаарынын ИИБнин алдындагы камакта кармоо жайлары болгон.
Бул сереп Кыргыз Республикасынын бийлигинин көӊүлүн Чүй облусунун жана Бишкек шаарынын ИИБнин нөөмөт бөлүктөрүндөгү жайлардын материалдык-техникалык абалына, ошондой эле бул жайларда дин эркиндигин камсыз кылуу маселелерине бурууга арналган.
«Чолпон Ай» КФи Кыргыз Республикасынын Акыйкатчы (Омбудсмен) Институтунун жана «Кылым шамы» адам укуктарын коргоо боюнча борборунун жетекчиликтерине биргелешкен барууларды өткөрүүгө көмөктөшкөнү үчүн ыраазычылык билдирет. Ошондой эле Норвегиялык Хельсинки комитетине, анын каржылык колдоосу аркылуу бул барууларды жүргүзүүгө мүмкүндүк жаралган. Серепте чечмеленген корутундулар жана сунуштар бул уюмдардын көз карашын чагылдырбайт.
«Чолпон Ай» КФи – адам укуктарын жана эркиндиктерин илгерилетүү жана коргоо боюнча ишмердикти 2021-жылдан баштап жүргүзүп келе жаткан коммерциялык эмес уюм. Фонддун ишмердиги конкреттүү учурларда адам укуктарын коргоого, адам укуктары боюнча кырдаалды талдоого, ченем жаратуучулук процесске катышууга, ошондой эле жарандарды укуктук жактан агартууга багытталган.
Мазмуну
|
1. КР мыйзамдары 5
2. Жалпы маалыматтар 7
3. Камакка алынган адамдарды кармоо жайларынын абалы: 8
3.1. Камакка киргизүү 8
3.2. Камералардын абалы 9
3. Диний керектөөлөрдүн камсыздалышы 12
3.3. Тамак-ашы 12
3.4. Гигиена 13
3.1. Диний ырымдар 14
4. ИИБ боюнча белгиленген көйгөйлөр 15
4.1. Бишкек ш. Биринчи Май райондук ИИБи 15
3.1. Бишкек ш. Ленин райондук ИИБи 15
3.2. Бишкек ш. Свердлов райондук ИИБи 16
3.3. Бишкек ш. Октябрь райондук ИИБи 16
3.4. Чүй облусунун Аламүдүн районунун ИИБи 16
3.5. Чүй облусунун Панфилов районунун ИИБи 17
3.6. Чүй облусунун Жайыл районунун ИИБи 17
3.7. Чүй облусунун Токмок шаарынын ИИБи 17
3.8. Чүй облусунун Ысык-Ата районунун ИИБи 18
3.9. Чүй облусунун Кемин районунун ИИБи 18
3.10. Чүй облусунун Москва районунун ИИБи 19
3.11. Чүй облусунун Сокулук районунун ИИБи 20
3.12. Бишкек ш. ИИББнин кабыл алгыч-бөлүштүргүчү 20
4. Жалпы корутунду жана сунуштар 21
Серептин текстинде колдонулуучу кыскартуулар:
ш. – шаар
УКИ – Убактылуу кармоо изолятору
КР – Кыргыз Республикасы
УБК – Кыргыз Республикасынын укук бузуулар жөнүндө Кодекси
ИИБ – Ички иштер бөлүмдөрү
бер. - берене
ИИББ – Ички иштер башкы башкармалыгы
|
![]() |
2021-жылдын октябрында КРда Укук бузуулар жөнүндө кодекс (мындан ары УБК) кабыл алынган, ага мурда Бузуулар жөнүндө кодексте, Жоруктар жөнүндө кодексте каралган жосундардын бир бөлүгү, ошондой эле Административдик жоопкерчилик жөнүндө кодексте каралган ченемдер которулган.
УБК жазалардын төмөнкүдөй түрлөрүн карайт (28-бр.):
< >эскертүү;коомдук жумуштар;айып пул;чет өлкөлүк жарандарды өлкөдөн чыгаруу;камакка алуу.
Камакка алуу УБКдагы эӊ катаал таасир этүү чарасы болуп саналат, анткени ал адамды эркиндигинен ажыратуу менен байланышкан. Санкциясында камакка алуу сыяктуу таасир этүү чарасы болгон тогуз гана берене каралган, алардын бешөө камакка алууну башка таасир этүү чараларына альтернатива катары карайт, ал эми төрт курам абсолюттук аныкталган болуп саналат, аларга УБКнын 423-426-беренелерине ылайык укук бузуулар кирет.
УБКнын укук бузуу үчүн камакка алуу каралган беренелери:
< >70-берене. Үй-бүлөлүк зомбулук;71-берене. Убактылуу кайтаруу ордеринин шарттарын аткарбоо;126-берене. Майда бейбаштык;129-берене. Коменданттык сааттын талаптарын (шарттарын) сактабоо;193-берене. Мас абалындагы айдоочунун унаа каражатын башкаруусу, мас абалындагы же унаа каражатын башкарууга укугу жок адамга унаа каражатын башкарууну өткөрүп берүү;423-берене. Аскердик кызмат өтөө тартибин бузуу;424-берене. Ооруну симуляциялоо же денесине зыян келтирүү жолу менен аскердик кызматтын милдеттерин аткаруудан качуу; 425-берене. Кароолдук кызмат өтөө эрежелерин бузуу;426-берене. Коомдук тартипти коргоо жана коомдук коопсуздукту камсыз кылуу боюнча кызмат өтөө эрежелерин бузуу.
Ошентип, укук бузуу үчүн камакка алуу физикалык жактарга гана колдонулат. Мыйзам чыгаруучу орган камакка алууну төмөнкүлөргө карата колдонууга тыюу салган:
< >балдар;элүү беш жаш курактан жогорку аялдар жана алтымыш жаш курактан жогорку эркектер;кош бойлуу аялдар;үч жашка чейинки балдары бар аялдар;он алты жашка чейинки курактагы баланы жалгыз тарбиялап жаткан адамдар;ден-соолугуна байланыштуу мүмкүнчүлүгү чектелген биринчи жана экинчи топтогу майыптыгы бар адамдар.
|
33-берене. Камак. 1. Камак укук бузуучуну ички иштер органдары тарабынан аныкталган жайларда коомдон обочолонтуу шарттарында кармоодо турат жана жети суткага чейинки мөөнөткө колдонулат. Камакка алынгандарды кармоо жайы санитардык ченемдерге ылайык келүүгө жана кандайдыр бир ооруларга чалдыгуу (жугузуу) мүмкүндүгүн жокко чыгарууга тийиш. Камак өтөө жайларынын иштөө тартиби жана анда адамдарды кармоо талаптары Кыргыз Республикасынын Министрлер Кабинети тарабынан бекитилет. 2. Камак жеке жактарга карата укук тартибин калыбына келтирүү жана адамды тарбиялоо, ошондой эле бул адамдын өзү менен да, башка адамдар тарабынан дагы жаңы укук бузууларды жасоону болтурбоо максатында колдонулат. 3. Камак сот тарабынан укук бузуу жасалган жери боюнча, ал эми өзгөчө же согуштук абал шарттарында – комендант тарабынан колдонулат. 4. Камакка алуу балдарга, элүү беш жаш курагынан ашкан аялдарга жана алтымыш жаш курагынан ашкан эркектерге, кош бойлуу аялдарга, үч жаш курагына чейинки баласы бар аялдарга, он алты жаш курагына чейинки баланы жалгыз тарбиялап жаткан жактарга, ошондой эле ден соолугунун мүмкүнчүлүктөрү чектелген биринчи жана экинчи топтогу майыптыгы бар адамдарга карата колдонулушу мүмкүн эмес. 5. Аскер кызматчыларына карата камак ушул Кодексте каралган учурларда беш суткага чейинки мөөнөткө колдонулат. Аскер кызматчылары гауптвахтада кармалат. |
![]() |
Укук бузуу үчүн камакты өтөө жайы ИИБи тарабынан аныкталат, аскер кызматкери макамына ээ адамдар гауптвахтада кармалат. Бул ченемди ишке ашыруу максатында 2022-жылдын 7-февралында КР Министрлер Кабинетинин Токтому менен Камак өтөө жайларынын иштөө тартиби жана камакка алынган адамдарды кармоого болгон талаптар (мындан ары – Тартип) бекитилген[1].
Бул Тартипке ылайык, укук бузганы үчүн камакка алынган адамдарды кармоо үчүн ИИБлерде төмөнкүлөр түзүлөт:
< >КР ИИОлорунун камакка алынган адамдарды кармоо үчүн атайын кабыл алуу жайлары (мындан ары – ИИОнун атайын кабыл алуу жайы);КР ИИОлорунун аймактык бөлүмдөрүнүн нөөмөт бөлүктөрүндөгү камакка алынган адамдарды кармоо үчүн жайлар (мындан ары – ИИОнун нөөмөт бөлүктөрүндөгү жайлар).
Укук бузуу үчүн камак дайындалган укук бузуучу:
< >коомдон обочолонгон шарттарда кармалат;камакты жыныстык жана курактык белгилери боюнча бөлүп кармоону эске алуу менен өтөйт;камакты укук бузуу жасалган жер боюнча өтөйт;медициналык тейлөө саламаттык сактоо мыйзамдарына ылайык жүргүзүлөт.
[1] Кыргыз Республикасынын Министрлер Кабинетинин 7-февраль, 2022-жылдагы № 55 Камак өтөө жайларынын иштөө тартиби жана камакка алынган адамдарды кармоого болгон талаптарды бекитүү жөнүндө Токтому, http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/158951?cl=ky-kg
|
Укук бузуу үчүн камакка алынган адамды камакка киргизүү учурунда: Адамдарды эсепке алуу журналына каттоо жүргүзүлүп, алардын камактагы мезгили көрсөтүлөт; Ден-соолугунун абалы сурамжыланат; Адамда оорунун белгилери болгон учурда, саламаттык сактоо органдарына билдирилет, ал эми зарыл учурда медициналык тез жардам бригадасы менен тиешелүү дарылоо мекемесине жөнөтүлөт; ИИОнун атайын кабыл алуу жайында же ИИОнун нөөмөт бөлүгүндөгү жайда кармоонун жүрүшүндө адамда денесинин жабыркоосу же өлүм байкалса, кечиктирилбестен медициналык тез жардам чакырылат, прокуратура органдарына, КАУБдун (Кыйноолордун алдын алуу улуттук борборунун) жана КР Акыйкатчысынын (Омбудсменинин) өкүлдөрүнө кабарланат.. |
![]() |
Укук бузуу үчүн камакка алынган адамдар төмөнкүлөргө укуктуу:
< >азыктанууну жана материалдык-тиричиликтик камсыздоону аныкталган ченемдер боюнча алууга;уктоочу жайга ээ болууга;анын жайгашкан орду жөнүндө туугандарына, иштеген, окуган жеринин администрациясына билдирүүгө;юридикалык жардамдан пайдаланууга;ички иштер чөйрөсүндөгү ыйгарым укуктуу мамлекеттик органдын аймактык бөлүмүнүн жетекчилиги аркылуу арыздарды жана даттанууларды берүүгө;гезиттерди жана журналдарды окууга;өзүнүн мезгилге ылайык кийимин колдонууга;узундугу 50 см ден ашпаган сүлгү колдонууга;Биринчи зарылдыктагы буюмдардын тизмегинде аныкталган биринчи зарылдыктагы буюмдарды жана азыктарды алууга;сутканын күндүзгү бөлүгүндө 3 сааттан кем эмес узактыкта күн сайын сейилдөөгө;табигый муктаждыктарын талабы боюнча, ИИОнун кызматкеринин коштоосунда канааттандырууга.
|
![]() |
2022-жылдын май-июнь айлары мезгилинде Бишкек шаарынын жана Чүй облусунун ИИОлорунун нөөмөт бөлүктөрүндөгү 12 укук бузуу үчүн камакка алынган адамдарды кармоо үчүн жайга жана 1 кабыл алып-бөлүштүргүчкө барылды:
< >Бишкек ш. Биринчи Май райондук ИИБи;Бишкек ш. Ленин райондук ИИБи;Бишкек ш. Свердлов райондук ИИБи;Бишкек ш. Октябрь райондук ИИБи;Чүй облусунун Аламүдүн районунун ИИБи;Чүй облусунун Панфилов районунун ИИБи;Чүй облусунун Жайыл районунун ИИБи;Чүй облусунун Токмок шаарынын ИИБи;Чүй облусунун Ысык-Ата районунун ИИБи;Чүй облусунун Кемин районунун ИИБи;Чүй облусунун Москва районунун ИИБи;Чүй облусунун Сокулук районунун ИИБи;Бишкек ш. ИИББинин кабыл алып-бөлүштүргүчү.Баруулардын натыйжалары боюнча укук бузуу үчүн камакка алынган адамдарды кармоо жайларын байкоонун 11 картасы, жетекчилик үчүн 13 сурамжылагыч, баруу учурунда ошол жерде болгон камак өтөп жаткандар үчүн 17 сурамжылагыч толтурулду.
|
![]() |
Камак өтөө жайларынын иштөө тартиби жана укук бузуу үчүн камакка алынган адамдарды кармоого болгон талаптар камакка алынгандарды кармоо үчүн атайын кабыл алуу жайлары жана нөөмөт бөлүктөрүндөгү жайлар ички иштер чөйрөсүндөгү ыйгарым укуктуу мамлекеттик органдын жетекчисинин чечими менен түзүлөт жана жоюлат деп аныктайт.
ИИОлорго баруу учурунда бул маселеге көӊүл бурулду. Мисалы, сурамжылоонун натыйжалары 10 мекемеде нөөмөт бөлүктөрүндө укук бузуу үчүн камакка алынган жайларды түзүү жөнүндө жетекчинин жетекчиси жок экенин көрсөттү. Чүй облусунун Кемин районунун ИИБинде гана ИИБнин башчысынын 2022-жылдагы 6-мартындагы «УКИнин нөөмөт бөлүгүндө жай түзүү жөнүндө» буйругу бар, ушундай эле чечим Бишкек ш. ИИББинин кабыл алып-бөлүштүргүчүндө бар.
Барууларга камтылган бардык ИИБлер нөөмөт бөлүктөрүндөгү укук бузуу үчүн камакка алынган адамдарды кармоо үчүн жайларга адамдар соттун камак жөнүндө чечими болгон учурда гана кабыл алынарын белгилешти. Тартипке ылайык, камакка алынган адамдар камакка алынган адамдарды эсепке алуу журналына катталууга жатат, анда алардын болгон убактысы да катталат. Баруулардын натыйжалары мониторингге камтылган 9 мекемеде журнал бар экенин жана анын толтурулушу талаптарга туура келерин көрсөттү. Ошол эле учурда Бишкек ш. Биринчи Май райондук ИИБинде журнал бар, бирок анын толтурулушу белгиленген талаптарга туура келбейт, ал эми эки ИИОдо – Бишкек ш. Ленин райондук ИИБне жана Бишкек ш. Свердлов райондук ИИБне баруу учурунда мындай журнал болгон жок.
|
Мониторчунун отчётунан: «Бишкек ш. Биринчи Май райондук ИИБи: кызмат адамдары КР Министрлер Кабинетинин № 55 Токтомуна ылайык бир да документ көрсөтүшкөн жок. Журнал одоно каталар менен толтурулган, жеке кароо жүргүзүүнүн баштапкы протоколдору, соттун чечимдери жок …». |
Тартип каттоо журналы менен бирге, камакка алынган адамдардын эсептик алфавиттик картотекасы кагазда же электрондук түрдө түзүлөт деп аныктайт. Бирок, баруу учурунда 11 ИИОдо алфавиттик картотека жок экени аныкталды. Ал Бишкек ш. кабыл алып-бөлүштүргүчүндө гана бар.
Тартипте камакка алынган адамдарды кармоо үчүн атайын кабыл алуу жайларына жана нөөмөт бөлүктөрүндөгү жайларга адамдар саламаттык сактоо чөйрөсүндөгү ыйгарым укуктуу мамлекеттик органдын аймактык бөлүмдөрүнөн алынган медициналык кароо жүргүзүү формасы же медициналык күбөлөндүрүү жөнүндө маалымкат болгон учурда гана кабыл алынат деп аныкталган. Мониторингдин натыйжалары 4 мекемеде мындай медициналык документ жок экенин көрсөттү.
Ошондой эле, атайын кабыл алуу жайына же нөөмөт бөлүгүндөгү жайга киргизүүнүн алдында укук бузуу үчүн камакка алынган адамга карата жеке кароо жүргүзүлөт. Бирок, баруулардын натыйжалары жеке кароо жүргүзүүнүн баштапкы протоколдору 10 мекемеде жок экенин жана Бишкек ш. ИИББнин кабыл алып-бөлүштүргүчүндө гана бар экенин көрсөттү.
|
Мониторчунун отчётунан: «Шаар боюнча бардык ИИБдерде бирдей көрүнүш. 15-май, 2022-жылдан бери соттун чечими менен камакка алынган адамдар Бишкек ш. ИИББинин Кабыл алгыч-бөлүштүргүчүнө жеткирилет. Баштапкы жеткирилген адамдар сотто каралганга чейин нөөмөт бөлүгүндөгү жайда процедуралар таризделбестен болушат. Медициналык маалымкат, жеке кароонун баштапкы протоколу укук бузуучуну кармаган кызматкер тарабынан таризделет. Эгер кармалган адамды бир нече убакытка кармап туруу зарылдыгы болсо, анда талаптагыдай түрдө таризделбестен камакка киргизилип, аны жеткирген адам алып кеткенге чейин болот». |
![]() |
Камак өтөө жайларынын иштөө тартиби жана укук бузуу үчүн камакка алынган адамдарды кармоого болгон талаптар атайын кабыл алуу жайларынын жана ИИОлордун нөөмөт бөлүктөрүндөгү жайлардын жабдылышына талаптарды аныктайт, анын ичинде төмөнкүлөр болууга тийиш:
< >Бөлүп кармоо үчүн (жыныс белгиси, ден-соолугунун абалы боюнча) үчтөн кем эмес жайдын болушу;Ар бир өзүнчө жайдын аянты 6 м2 кем эмес;Ар бир жайда вентиляциянын, жылытуунун, сигнализациянын жана видеокөзөмөл камераларынын болушу;Электрдин же энергиянын альтернативдик булактарынын (генераторлор, күн батареялары) жардамы менен сутканын караӊгы бөлүгү башталгандан толук таӊ атканга чейин жарыктандыруунун болушу;Жайлардагы температура +18 ℃тан төмөн эмес болууга тийиш;Ар бир жайда металл керебеттер же сөрүлөр (жыгач керебеттер) болуп, алардын негизи жерпай менен бекем бириктирилген болушу. Санитардык аянттын ченеми бир адамга 3,25 кв. м өлчөмдө.Төшөнчү-жууркандардын болушу;Ошондой эле Тартип дубалдардын, терезе оюктарынын жана эшиктердин өлчөмүнө жана жабдылышына талаптарды аныктайт.Ошентип, мониторингдин натыйжалары бардык эле жайлар талаптарга ылайык жабдылбаганын көрсөттү. Мисалы, бардык эле ИИОлордо жыныс белгиси жана ден-соолугунун абалы боюнча бөлүп кармоо үчүн үчтөн жайдын жоктугун көрсөттү. Болгон жайлардагы терезелердин өлчөмү 4 мекемеде гана стандарттарга жооп берет. Эки мекемеде металл керебет да, сөрү да жок. Беш мекемеде вентиляция жок, төртөөндө видеокөзөмөл камералары жок.
Тартипке ылайык, атайын кабыл алуу жайларында жана ИИОлордун аймактык бөлүмдөрүнүн нөөмөт бөлүктөрүндө стенд жабдылат, ага камакка алынган адамдардын укуктарына жана милдеттерине тийиштүү маалыматтык материалдар мамлекеттик жана расмий тилдерде жайгаштырылат. Стендде Кыргыз Республикасынын Конституциясынан, мыйзамдарынан, ошондой эле Тартиптен үзүндүлөр жайгаштырылышы мүмкүн. Аталган материалдар адамдар алар менен эркин тааныша алгандай кылып жайгаштырылат.
|
Мониторчунун отчётунан: «Мекеменин жетекчилиги үчүн сурамжылагычка ылайык, укук бузуу үчүн камакка алынган адамдар ички тартиптин эрежелери менен тергөөчү аркылуу тааныштырылат.». |
![]() |
Мониторингдин натыйжалары жогоруда айтылган маалыматтык стенд эч жерде жок экенин, Бишкек ш. ИИББинин Кабыл алгыч-бөлүштүргүчүндө гана иштеп чыгуу процессинде экенин көрсөттү (1-таблицаны караӊыз).
1-таблица. ИИОлордун укук бузуу үчүн камакка алынган адамдарды атайын кабыл алуу жайларынын жана нөөмөт бөлүктөрүнүн жайларынын абалы.
№ |
Жайдын аталышы |
Камералардын саны |
Жайлардын аянты |
Терезелердин аянты |
Металл керебеттин же сөрүнүн барлыгы |
Вентиляциянын барлыгы |
Видеокөзөмөлдүн барлыгы |
1. |
Бишкек ш. Биринчи Май райондук ИИБи |
2 |
Туура келбейт |
Терезе жок |
Сөрү жана темир отургучтар |
Жок |
Жок |
2. |
Бишкек ш. Ленин райондук ИИБи |
3 |
Туура келет |
Туура келет |
Жок |
Бар |
Жок |
3. |
Бишкек ш. Свердлов райондук ИИБи |
3 |
Туура келет |
Туура келет |
Жок |
Бар |
Бар |
4. |
Бишкек ш. Октябрь райондук ИИБи |
3 |
Туура келет |
Аялдар камерасындагы терезенин өлчөмү туура келбейт |
Туурасы 50 см жыгач отургучтар бар |
Бар |
Бар |
5. |
Чүй облусунун Аламүдүн районунун ИИБи |
2 |
Туура келет |
Терезе жок |
Сөрү |
Жок |
Бар |
6. |
Чүй облусунун Панфилов районунун ИИБи |
1 |
Туура келет |
Туура келет |
Сөрү |
Жок |
Бар |
7. |
Чүй облусунун Жайыл районунун ИИБи |
1 |
Туура келет |
Туура келбейт |
Сөрү |
Жок |
Бар |
8. |
Чүй облусунун Токмок шаарынын ИИБи |
3 |
Туура келет |
Туура келбейт |
Сөрү |
Жок |
Бар |
9. |
Чүй облусунун Ысык-Ата районунун ИИБи |
1 |
Туура келет |
Туура келбейт |
Сөрү |
Бар |
Жок |
10. |
Чүй облусунун Кемин районунун ИИБи |
1 |
Туура келет |
Туура келбейт |
Сөрү |
Жок |
Бар |
11. |
Чүй облусунун Москва районунун ИИБи |
1 |
Туура келет |
Туура келбейт |
Сөрү |
Бар |
Бар |
12. |
Чүй облусунун Сокулук районунун ИИБи |
1 |
Туура келет |
Туура келет |
Сөрү |
Жок |
Жок |
13. |
Бишкек ш. ИИББинин кабыл алгыч-бөлүштүргүчү |
26 |
Туура келет |
Туура келет |
Керебеттер |
Бар |
Бар |
|
![]() |
ИИОлордун атайын кабыл алуу жайларын же нөөмөт бөлүктөрүндөгү жайларды мониторлоо учурунда укук бузуу үчүн камакты өтөп жаткан бардыгы 17 адам сурамжыланды, анын ичинен 12 адам ИИБлерде жана 5 адам Бишкек ш. кабыл алгыч-бөлүштүргүчүндө. Сурамжыланган адамдардын 14ү эркек жана 3өө аял, бардыгы КРнын жарандары болуп саналышат. Улуттук таандыктыгы жөнүндө сураганда, 8 адам «кыргыз», 3 «дунган», 1 «башкыр», 1 «орус», 1 «түрк» деп көрсөтүштү жана 3 адам көрсөткөн жок. Диний ишеними жөнүндө суроого сурамжылангандардын 9у «ислам динин» карманарын жана бир адам «христиан» экенин көрсөттү.
Камакты өтөө жайларынын иштөө тартиби жана укук бузуу үчүн камакка алынган адамдарды кармоого болгон талаптар камакка алынган адамдар азык алууга укуктуу экенин аныктайт. Камакка алынган адамдарга КР Өкмөтүнүн Токтому[1] менен бекитилген ченем боюнча күн сайын ысык тамак берилет. Камакка алынган адамдарды ысык тамак менен камсыз кылуу үчүн ИИО коомдук тамактануу түйүндөрү (ашкана, кафе ж.б.) менен тамак даярдоо жөнүндө келишим түзө алышат.
Тартип да, КР Өкмөтүнүн жогорудагы Токтому камакка алынган адамдарды диний түшүнүктөрү боюнча азыктандыруу боюнча кандайдыр-бир талапты аныктабайт. Бирок, укук бузуу үчүн камак өтөп жаткан адамдарга диний түшүнүктөр боюнча азыктандырууга тиешелүү суроо берилген. Сурамжыланган 17 адамдын 6сы оӊ жооп берди, бир адам диний түшүнүктөр боюнча тамактануу камсыз кылынбайт деп жооп берди, дагы бири эт жебей турганын көрсөтүп, вегетариандык азык маселеси да эске алынбайт деп жооп берди.
|
|
|
|
|
|
|
Диний түшүнүктөр боюнча азыктандыруу
6, 35% 9, 53%
1, 6% 1, 6% |
Камсыз кылынат
Камсыз кылынбайт
Вегетариандык азык камсыз кылынбайт Жооп беришкен эмес |
![]() |
Күнүнө берилүүчү тамактын саны боюнча, Бишкек ш. ИИББинин кабыл алгыч-бөлүштүргүчүндө жаткан 5 адам гана күнүнө 3 маал тамактанышарын, ал эми укук бузуу үчүн камакты ИИОлордун нөөмөт бөлүктөрүндө өтөп жаткан 12 адамдын 9у күнүнө 1 маал тамактанышарын белгилешти.
Мониторингге камтылган мекемелердин тогуз жетекчиси тамактандыруу, анын ичинде орозо учурунда, камактагылардын диний ишенимдерин эске аларын белгилешти, ошол эле учурда үчөө камсыз кылынбай турганын белгилешти.
Камак өтөө жайларынын иштөө тартиби жана укук бузуу үчүн камакка алынган адамдарды кармоого болгон талаптарга ылайык, камак өтөп жаткан адамдар аныкталган ченемдер боюнча материалдык-тиричиликтик камсыздандыруу алууга, өзүнүн мезгилге ылайык кийимин колдонууга, 50 см ден узун эмес сүлгү колдонууга, ошондой эле биринчи зарылдыктагы буюмдардын тизмегинде аныкталган биринчи зарылдыктагы буюмдарды алууга укуктуу. Табигый муктаждыктарды канааттандыруу адамдын талабы боюнча, ИИОнун кызматкеринин коштоосунда жүргүзүлөт.
Аталган Биринчи зарылдыктагы буюмдардын тизмеги туалеттик буюмдарды (атыр самын, кир самын, шампунь, тиш щетка, тиш паста, самын жана тиш щетка үчүн пластик кутулар, таракты) жанында алып жүрүүгө, сактоого, жөнөтмө, берилме менен алууга жана нак эмес эсептешүү менен сатып алууга укуктуу.
Гигиеналык шарттардын минималдык стандарттарга шайкештиги жөнүндө суроого сурамжыланган 17 адамдын дээрлик бардыгы туалеттик буюмдар мекеме тарабынан берилбестигин, ал эми алардын 6сы үйдөн алдырышканын билдиришти.
Төшөнчү буюмдар боюнча да ушундай суроо берилген. Сурамжыланган 17 адамдын 8и гана ИИО тарабынан матрац менен камсыздалганын, 4ү аларга одеяло да берилгенин, 1и гана жаздык менен да камсыздалганын белгиледи.
|
|
|
|
|
|
|
Төшөнчү буюмдар менен камсыздоо |
41% |
36% |
5% 18% |
Матрац Одеяло Жаздык Камсыздалбаган |
![]() |
Төрт мекемеде гана санитардык түйүндөрдүн жана жуунгучтардын канааттандырарлык абалы белгиленгенин, ал эми Бишкек ш. ИИББинин кабыл алгыч-бөлүштүргүчүндө даараткананын жана жуунгучтун абалы «жакшы» деп бааланарын белгилөө зарыл (2-таблицаны караӊыз).
2-таблица. Санитардын түйүндөрдүн абалы
№ |
Жайдын аталышы |
Жуунгучтун/туалеттин/суунун абалы |
1. |
Бишкек ш. Биринчи Май райондук ИИБи |
Канааттандырарлык |
2. |
Бишкек ш. Ленин райондук ИИБи |
Канааттандырарлык эмес |
3. |
Бишкек ш. Свердлов райондук ИИБи |
Канааттандырарлык эмес |
4. |
Бишкек ш. Октябрь райондук ИИБи |
Канааттандырарлык |
5. |
Чүй облусунун Аламүдүн районунун ИИБи |
Канааттандырарлык |
6. |
Чүй облусунун Панфилов районунун ИИБи |
Канааттандырарлык эмес, санитардык түйүндө суу жок |
7. |
Чүй облусунун Жайыл районунун ИИБи |
Канааттандырарлык |
8. |
Чүй облусунун Токмок шаарынын ИИБи |
Канааттандырарлык эмес |
9. |
Чүй облусунун Ысык-Ата районунун ИИБи |
Канааттандырарлык эмес, жуунгуч жок |
10. |
Чүй облусунун Кемин районунун ИИБи |
Канааттандырарлык эмес |
11. |
Чүй облусунун Москва районунун ИИБи |
Канааттандырарлык эмес, жуунгуч жок |
12. |
Чүй облусунун Сокулук районунун ИИБи |
Канааттандырарлык эмес |
13. |
Бишкек ш. ИИББинин кабыл алгыч-бөлүштүргүчү |
Жакшы |
Камак өтөө жайларынын иштөө тартиби жана укук бузуу үчүн камакка алынган адамдарды кармоого болгон талаптар диний сыйынуулар үчүн өзүнчө орун жабдууга байланышкан маселелерди жөнгө салбайт. Ошондуктан укук бузуу үчүн камак өтөп жаткан адамдардын бардыгы диний ырымдарды жана сыйынууларды камерада гана аткара алышат.
«Диний сыйынуулар үчүн орун барбы?»-деген суроого жаза өтөп жаткан 8 адам камерада сыйынышарын жана намаз окушарын белгилешти. Мекеме жетекчилеринин өздөрү камерада намаз окууга жана диний ырымдарды аткарууга тыюу салынбаганын белгилешти, бирок сыйынуу бөлмөсү түрүндөгү атайын бөлүнгөн жай каралган эмес.
|
![]() |
Болгон эки камерада теӊ терезе, вентиляция жок. Бир камерада сөрү, экинчиде 50 см кеӊдиктеги темир отургучтар бар, алар керебеттин ордуна кызмат кылышат. Камералар кир, кармалгандарга төшөнчү буюмдар берилбейт.
![]() |
![]() |
||
Камераларда вентиляция, видеокөзөмөл жана күзөттөгүлөрдө көзөмөл монитору жок. Ошондой эле санитардык түйүндөр жана душ кабиналары оӊдоону талап кылат.
![]() |
Төшөнчү буюмдарды - матрац, жабууларды жаӊыртуу зарыл.
![]() |
Бул мекеменин жетекчилиги камакты камсыз кылуу үчүн кошумча колдоо талаптагыдай деӊгээлде бөлүнбөй жатканын белгиледи. Андан тышкары, мекемеге принтер жана ксерокопия түрүндөгү оргтехника, ошондой эле кеӊсе товарлары зарыл.
![]() |
|||
![]() |
|||
Камерада терезе жок. Жетекчилик каржылоо жетишерлик бөлүнөрүн белгиледи. Кандайдыр-бир башка муктаждыктар белгиленген жок.
Камактагылар иштин каралышына даттанышты. Азыктарды жана биринчи зарылдыктагы башка буюмдарды туугандары алып келишет. Эӊ көйгөйлүү маселе болуп санитардык түйүндө суунун жана имаратта ичилүүчү суунун жоктугу белгиленди. Мекеме кызматтык унаага да муктаж.
![]() |
![]() |
||
Камактагыларга азыктарды жана биринчи зарылдыктагы башка буюмдарды туугандары алып келишет.
![]() |
|||
![]() |
|||
Камактагыларга азыктарды жана биринчи зарылдыктагы башка буюмдарды туугандары алып келишет. Белгиленген көйгөйлөрдүн негизгилери болуп ИИОнун кызматкерлерин мезгил-мезгили менен медициналык кароо, бирдиктүү форма менен камсыздоо белгиленди, форманы азыр кызматкерлер өздөрү сатып алышат. Ошондой эле мекеме кеӊсе товарларына: кагаз, калем, клей, картриджге муктаж, азыр буларды өздөрү сатып алышат.
Камактагыларга азыктарды жана биринчи зарылдыктагы башка буюмдарды туугандары алып келишет. Негизги көйгөйлөр катары туалеттик буюмдарга, идиш-аякка, төшөнчү буюмдарга каржылоонун жоктугу белгиленди. Ошондой эле ИИОнун кызматкерлерине кийим формасы өз учурунда берилбейт, кеӊсе товарларына жана оргтехникага – компьютерге, принтерге, ксерокопияга курч муктаждык бар.
![]() |
![]() |
||
Азыктарга жана биринчи зарылдыктагы буюмдарга каржылоо жетишсиз, ошондуктан аларды камактагыларга туугандары алып келишет. Ошондой эле ИИОнун кызматкерлерине форма өз учурунда берилбейт. Иш кагаздары маселеси өзүнчө белгиленди, жетекчиликтин пикири боюнча, Өкмөттүн 2022-жылдагы 7-февралындагы № 55 Токтомун аткаруу боюнча окутуу өткөрүү, ошондой эле камакка киргизүү учурундагы Жеке кароо жүргүзүү протоколуна толуктоолорду жана өзгөртүүлөрдү киргизүү зарыл.
![]() |
![]() |
||
Камактагылар жактоочулар, даараткананын абалы, кондиционердин жоктугу боюнча көп даттанышат. Азыктарды жана биринчи зарылдыктагы башка буюмдарды камактагыларга туугандары алып келишет. Туалеттик буюмдарга, идиш-аякка жана төшөнчү буюмдарга каржылоо жок. Инфляциядан улам күнүнө 110 сомго
3 маал тамакты камсыз кылуу мүмкүн эмес. Андан
тышкары мекеме кеӊсе товарларына муктаж. Бул
мекемеде санитардык түйүндөр тезинен оӊдоону талап
кыларын белгилөө зарыл.
![]() |
Азыктандырууга жана биринчи зарылдыктагы буюмдарга каржылоо жетишсиз, ошондуктан аларды камактагыларга туугандары алып келишет. Вентиляция, видеокөзөмөл жана күзөттөгүлөр үчүн көзөмөл мониторун орнотуу зарыл экени кошумча белгиленди. Ошондой эле санитардык түйүндөргө оӊдоо талап кылынат.
![]() |
|||
![]() |
|||
Бул мекеменин жетекчилигинин жалгыз сунушу – кондиционер орнотуу.
![]() |
![]() |
||||
![]() |
|||||
|
![]() |
Мониторингдин натыйжалары дээрлик бардык ИИО мекемелери капиталдык оӊдоого муктаж экенин көрсөттү. Камераларды оӊдоо жана алардын абалын Камак өтөө жайларынын иштөө тартибине жана укук бузуу үчүн камакка алынган адамдарды кармоого болгон талаптарга шайкештикке келтирүү үчүн жетишерлик деңгээлде каржылоо бөлүү зарыл.
Азыктандыруу менен камсыздоо маселеси боюнча ар кандай практика белгиленди, мекеме жетекчилери бир күнгө бөлүнгөн 110 сомго камакка алынган адамдарды 3 маал тамак менен камсыздоого мүмкүн эместигин белгилешет. Туугандарынын колдоосу болбогон учурда камактагы адамдар бир жолку тамактануу менен калышат.
Санитардык түйүндөр, анын ичинде жуунгучтар, дааратканалар, ошондой эле суу менен камсыздоо маселелери курч көйгөй боюнча калууда. Бул маселе боюнча көптөгөн ИИО мекемелеринде капиталдык оӊдоо талап кылынат. Бул жайларды тазалоо маселеси курч турат, анткени ИИОлордо тазалоого өзүнчө штаттык бирдик жок.
Дин эркиндигин камсыз кылуу маселеси ИИО мекемелеринин ички жоболорунда жөнгө салынбайт. Диний түшүнүктөр боюнча азыктандыруу маселеси боюнча, балким, камактагы адам үчүн кичирээк анкетаны киргизүү керек, ага айрым азыктарга аллергия маселесин кошууга болот. Төшөнчү жана дааратканага керектелчү буюмдар менен камсыз кылуу да кошумча каржылоону талап кылат.
Мониторингдин натыйжалары ИИО мекемелерин талаптагыдай иштөө үчүн оргтехникалар жана кеӊсе товарлары менен чыӊдоо зарылдыгын да көрсөттү. ИИОнун жайларында видеокөзөмөл жана сигнализация, ошондой нөөмөткерлер жана күзөтчүлөр үчүн көзөмөл мониторлорун орнотуу үчүн өзүнчө каражат бөлүү зарыл.
Мониторингге камтылган 13 мекеменин ичинен стандарттарга жооп берген жалгыз мекеме болуп Бишкек ш. ИИББнин кабыл алгыч-бөлүштүргүчү саналат, бирок ал Бишкек шаарынын райондук ИИБлеринен гана камактагыларды кабыл алат. Чүй облусунун башка мекемелери камак өтөөнү өз алдындча камсыз кылышат.
[1] Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн 8-февраль, 2008-жылдагы № 42 «Эркинен ажыратууга кесилгендерди, ошондой эле Кыргыз Республикасынын жазык-аткаруу тутумунун тергөө изоляторлорунда кармалган адамдарды суткалык азыктандыруу ченемдерин, алмаштыруу ченемдерин, Суткалык азыктандыруу ченемдерин колдонуу жана алмаштыруу эрежелерин бекитүү жөнүндө» Токтому
Түзүмү
Киришүү
Бириккен Улуттар Уюмунун баңги заттар жана кылмыштуулук Башкармалыгынын колдоосу менен Кыргыз Республикасынын Акыйкатчы (Омбудсмен) Аппараты тарабынан пробациянын кардарларынын укуктарын жана эркиндиктерин сактоо боюнча аймактык органдарына тышкы мониторинг жүргүзүү методологиясын иштеп чыгуу боюнча мониторинг өткөрүлдү.
Эл аралык уюмдар жана көз карандысыз эксперттер[1] тарабынан жүргүзүлүп жаткан көптөгөн изилдөөлөр адамды эркиндигинен ажыратуу менен байланышпаган жазанын альтернативдик түрлөрүн пайдалануу зарылыгын көрсөттү. Камакта узак убакыт өткөргөн адамдардын көпчүлүгү ал жактан бошонуп чыккандан кийин баягы эле кылмыштуу жолуна кайра түшүп кетээрин аңдап түшүнүү маанилүү. Эркиндигинен ажыратуу жерлеринде да аларды кармоонун режими өзгөчө бир белгиге ээ, алар соттолгон адамдардын дүйнө таанымына жана андан аркы тагдырына терс таасирин тийгизет. Ушуга байланыштуу мамлекет сот адилеттигине тартууда айыпкерди коомдон обочолонтуу түрүндөгү жазаны пайдалануунун максатка ылайыктуулугун жана кылмыштын түрүнө жараша жазаны дайындоонун өлчөмдөштүгүн аныктоонун так системасына ээ болушу керек.
Статистикага ылайык, бүткүл дүйнө жүзү боюнча, анын ичинде Кыргызстанда да кылмыштардын көпчүлүгү (жасалган кылмыштардын жалпы санынан 60%дан ашыгы) менчикке каршы кылмыштар[2] менен байланышкан. Мындай кылмыштар жумушсуздуктан, жашоо-тиричилик шартынын начарлыгынан жана билимсиздиктен улам жасалат. 2019-жылы түзүлгөн Кыргыз Республикасынын Юстиция министрлигине караштуу Пробация Департаментинин негизги максаты пробациянын кардарларын реабилитациялоо, соттолгондорду мамлекеттик социалдык колдоо, пробациянын кардарларын оңдоо, укук бузуулардын жана кылмыштардын жасалышынын алдын алуу болуп саналат. Көрүлүп жаткан чаралар менен пробация органдарынына коюлган негизги милдеттер өнөкөт кылмыштуулуктун деңгээлин төмөндөтүүгө багытталган. Негизинен, мурда соттолгондорду соттолгондугу болгондугунан улам ишке орноштуруу мүмкүнүлүгүнүн жоктугу жана коом менен, көпчүлүк учурларда үй-бүлө мүчөлөрү менен социалдык байланыштын үзүлүшү – кайрадан кылмыш жасоо үчүн негизги себептердин бири болуп калууда. Пробация тутумунун миссиясы – адамдарды кылмышка түздөн-түз түрткөн бул чынжырчаны үзүүдө турат. Ошо менен бирге, пробация органынын эркиндигинен ажыратуу менен байланышпаган жазаларды аткаруу чөйрөсүндөгү функцияларынын бири - кылмыштуулукка каршы күрөшүү жана коомдо укук тартибин камсыз кылуудагы керектүү түзүүчү экендигин эсепке алуу керек.
Бүгүнкү күндөгү натыйжалуу динамика Кыргызстандын соттук-укуктук тутумунда акыркы он жылдыкта жүргүзүлүүчү реформалар адамдын негизги укуктарын коргоого жана кепилдөөгө, сот адилеттигин жана кылмыш-жаза мыйзамдарын гумандаштырууга багытталгандыгында турат. Тандалган багыттын туура экендигин көрсөткөн жагдайлардын бири болуп Кыргыз Республикасынын Юстиция министрлигине караштуу Пробация департаментинин түзүлүүсү саналат. Пробация органдарынынын ишмердүүлүгү төмөнкү нормативдик-укуктук актылар менен жөнгө салынат:
Пробациянын милдеттери:
1) коомдон бөлүү менен байланышпаган кылмыш жазаларын жана жазык-укуктук таасир этүүнүн мажбурлоо чараларын кылмыш-жаза аткаруу мыйзамдарында белгиленген тартипте аткаруу;
2) жазанын түрлөрүн укук бузуулар чөйрөсүндөгү мыйзамдарда белгиленген тартипте аткаруу;
3) белгиленген мөөнөткө эркиндигинен ажыратуу түрүндөгү жазаны өтөөдөн (мындан ары - эркидигинен ажыратуу) шарттуу-мөөнөтүнөн мурда бошотулган адамдарга, ошондой эле аларга карата жазаны пайдалануунун мөөнөтүн кийинкиге жылдыруу колдонулган адамдарга көзөмөл жүргүзүү;
4) жүрүм-турумун түздөө, жай турмуш образынын укугун калыптандыруу;
5) пробациянын кардарынын өздүгүн изилдөө, социологиялык-психологиялык портретин түзүү;
6) пробациянын кардарларынын укуктарын, эркиндиктерин жана мыйзамдуу кызыкчылыктарын камсыз кылуу;
7) пробациянын кардарын жабырлануучу менен жараштыруу;
8) пробациянын кардарынын укук бузуу жасоосунун алдын алуу;
9) социалдык жана реабилитациялык программалардын ишке ашырылуусун коордиациялоо;
10) пробациянын терс мүнөздөлгөн кардарынын пробациянын башка кардарларына терс таасирин тийгизүүсүн жокко чыгаруу;
11) пробациянын кардарларына коомдун стигмасын чыгаруу жана жеңип өтүү.
Пробациянын кардарларынын укуктарын сактоо боюнча абал жөнүндө жалпы жагдайды изилдөө максатында Кыргыз Республикасынын Акыйкатчы Аппараты тарабынан пробация органдарына тышкы мониторинг жүргүзүү тууралуу чечим кабыл алынган. Бул иштин негизги милдети пробациянын кардарларынын укуктарынын системдик түрдө бузулушун табуу жана аларды андан ары жоюу болуп саналат. Өз кезегинде мониторингдин жыйынтыктарынын сапаты жана объективдүүлүгү тиешелүү методологиянын болушу менен камсыздалат. Бул максаттарда Бириккен Улуттар Уюмунун баңги заттар жана кылмыштуулук боюнча Башкармалыгынын колдоосу менен 2022-жылдын 7, 8-июнунда Пробация Департаментинин жана Акыйкатчы Аппаратынын кызматкерлери үчүн чет өлкөлөрдөгү пробация органдарынын ишин окуп үйрөнүү боюнча семинар өткөрүлдү. Анын жыйынтыгында Пробация департаменти менен Акыйкатчы Аппараты ички жана тышкы монитрингдин методологиясын иштеп чыгышты.
2022-жылдын 7, 8-июлундагы жолугушуу учурунда белгиленген методологиялар жооптуу кызматкерлер тарабынан көрсөтүлүп, жеткиликтүү иштелип чыккандан кийин, пилоттук вариант катары бекитилди.
Иштелип чыккан методологияны пилоттук түрдө ишке ашыруу максатында жумушчу топ уюштурулуп, текшерүүлөрдү жүргүзүү датасы менен орду бекитилди. Алсак, пилоттук ишти жүргүзүү үчүн Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысынын буйругу менен 2022-жылдын 1-августунан 12-августуна чейин Чүй, Ысык-Көл, Жалал-Абад жана Ош облустарына Акыйкатчы Аппаратынан төмөнкү кызматкерлер жиберилди:
Пробация органдарынын кардарларынын укуктарын коргоо тиешелүү профилдик бөлүмдүн компетенциясына киргендиктен, мониторинг жүргүзүү үчүн жогоруда көрсөтүлгөн кызматкерлер тандалып алынды.
Бул методология Пробация департаментинин органдарынын кардарларынын эркиндиктерин жана укуктарын сактоо чөйрөсүндөгү ишине тышкы мониторинг жүргүзүү максаттары жана методдору жөнүндө маалыматты камтыйт. Бул методология пробациянын аймактык органдарындагы пробациянын кардарларынын санына, керектүү маалыматтарды топтоонун көлөмүнө жана тиешелүү адамдык жана финансылык ресурстар болгондо, милдеттерди бөлүштүрүү менен тышкы мониторинг жүргүзүүчү кызматкерлердин санына жүргүзүлгөн талдоону эске алуу менен иштелип чыккан.
Бул мониторингди өткөрүү зарылдыгы Кыргыз Республикасынын Юстиция министрлигине караштуу Пробация департаментинин жакынкы убакта түзүлгөнүнө байланыштуу, пробация органынын кардарларынын укуктарын жана эркиндиктерин коргоо чөйрөсүндө пробация органдарынын ишинде талдоонун жоктугунан улам келип чыкты.
Кыргыз Республикасынынын Конституциясынын 109-беренесине ылайык Кыргыз Республикасында адамдын жана жарандын укуктарынын жана эркиндиктеринин сакталышына парламенттик контролду Акыйкатчы (Омбудсмен) жүргүзөт. «Кыргыз Республикасынын Омбудсмени (Акыйкатчысы) жөнүндө» Кыргыз Республикасынын Мыйзамы Акыйкатчынын ага мамлекеттик бийлик органдарына, жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарына, менчигинин түрүнө карабастан, ишканаларга, мекемелерге, уюмдарга, ошондой эле аскер бөлүктөрүнө тоскоолдуксуз кирүүгө; кайсы убакта болбосун кармалгандар турган жайларга, алдын ала камоо, соттолгондор жазасын өтөөчү жайларга жана мажбурлап дарылоочу жана кайра тарбиялоочу мекемелерге, психиатриялык ооруканаларга барууга, андагы адамдар менен жекеме-жеке аңгемелешүүгө, аларды кармоонун шарттары жөнүндө маалымат алууга жана алардын аталган мекемелерде болушунун мыйзамдуулугун тастыктоочу документтерди текшерүүгө; арызды же даттанууну, мыйзамдуу күчүнө кирген сот актыларынын көчүрмөлөрүн кароонун жүрүшүндө териштирүүгө тийиш болгон маселелер боюнча маалыматтарды, материалдар менен документтерди мамлекеттик органдардан, жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынан, ишканалардан, уюмдар менен мекемелерден, коомдук бирикмелер менен саясий партиялардан суратууга жана алууга; мамлекеттик бийлик органдарынын, жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын, менчигинин түрүнө карабастан, ишканалардын, мекемелердин, уюмдардын алардын контролдугу астында жана аларга баш ийген ишканалардын, мекемелердин, уюмдардын ишин текшерүү, экспертиза жүргүзүүгө көмөк көрсөтүүнү, текшерүү жүргүзүүгө катышуу үчүн адистерди бөлүп берүүнү жана тиешелүү корутундуларды берүүнү талап кылууга, ал боюнча акыркы чечим чыгарылган иштер боюнча бийликтин бардык бутактарынын аракеттерин контролдоого мүмкүндүк берген ыйгарым укуктарын карайт.
Кыргыз Республикасынын нормативдик укуктук актыларында Кыргызстандын бардык жарандарына, чет өлкөлүктөргө жана жарандыгы жок жактарга тиешелүү болгон адам укугу жана жалпы кепилдиктери жазылган. Аны менен бирге айрым мыйзамдар пробациянын кардарлары үчүн гана каралган укуктардын жана кепилдиктердин алкагын карайт.
Мониторинг жүргүзүүнүн методологиясы
1.1 Мониторинг жүргүзүүнүн максаттары
Пробация органдарынын ишине тышкы мониторинг жүргүзүүнүн негизги максаты болуп төмөнкүлөр саналат:
- пробациянын кардарларынын укуктарынын жана эркиндиктеринин бузулушун табуу жана алардын алдын алуу;
- пробациянын кардарларынын укуктарын сактоо үчүн превентивдик чараларды түзүү.
1.2 Мониторингдин методдору
Пилоттук долбоордун алкагында тышкы мониоринг жүргүзүүнүн методологиясы иштелип чыккан, ал төмөнкүлөрдү камтыйт:
Тандоого ылайык анкеталоо жүргүзүү ар бир аймактык пробация органында катталган пробация кардарларынын жалпы санынын 20%ынан сурамжылоону камтыйт.
Анкеталоо жүргүзүүнүн маанилүү шарты пробация органдарынын иши жөнүндө объективдүү жана так маалымат алуу болуп саналат. Ошого байланыштуу анкета алынуучу жактарга купуялуулуктун сакталуусу жана алынган маалыматтарды ачыкка чыгарбоонун маанилүүлүгү жана кепилдиги жөнүндө түшүндүрүү менен анонимдик анкеталоо жүргүзүү тууралуу чечим кабыл алынган.
Анкетага киргизилген суроолордун тизмеги респонденттерден төмөнкүлөргө карата толук кандуу маалымат алууга мүмкүндүк берет:
Аймактык пробация органдарында (мындан ары – АПО) райондун көлөмүнө жана пробациянын кардарларынын санына жараша штаттык саны 2ден 7ге чейинки адамдын тегерегинде болорун эске алып, интервью бардык кызматкерлер менен жүргүзүлгөн.
Жарым түзүмдүк интервьюну жүргүзүүнүн негизги максаты – АПОнун кызматкерлеринин кардарлардын укуктарын билүүсү жана аларды түшүндүрүү ыкмалары жөнүндө билим деңгээлин аныктоо. Акыйкатчы Аппаратынын кызматкери тарабынан берилүүчү суроолор түрдүү айкалыштарда жана формаларда ооштурулуп өзгөртүлүп, кайталанып берилет.
АПО кызматкерлери менен маектешүүнүн жүрүшүндө алынган маалымат төмөнкү пункттарды камтышы керек:
Интервью Акыйкатчы Аппаратынын эки кызматкери тарабынан жүргүзүлөт, биринчи кызматкердин милдети – маектешүү жүргүзүү, ал эми экинчисиники – протокол жазуу.
Ошондуктан имараттарды карап көрүү АПОнун административдик имаратынын майыптуулугу бар адамдар үчүн пробация органдарынын имараттарына тоскоолдуксуз кирүүлөрүнүн болгондугуна же жоктугуна, тактап айтканда, майыптуулугу бар адамдардын, анын ичинде майыптуулугу бар адамдар кириши жана аларды пайдаланышы үчүн атайын колдонмолору бар болгон транспорттук каражаттарынын өтүшү үчүн ылайыкталган кирүү жайынын болушун фотофиксациясын туюндурат.
Социалдык-укуктук жардам көрсөтүү боюнча жекече программа (мындан ары – Программа) – ага ылайык социалдык иштер боюнча кызматкер инсанды изилдөө, кардарларды эсепке алуу жана пайдалануу тартибинде (мындан ары – Тартип) көрсөтүлгөн иш-чаралардын комплексин жүргүзүү аркылуу социалык-укуктук жардам көрсөтүү үчүн кардардын муктаждыктарын жана керектөөлөрүн аныктоо боюнча функцияны жүзөгө ашырган, аймактык бөлүм аркылуу түзүлгөн программа. Программа алты айга чейинки мөөнөткө түзүлөт, анын аралыгында ал кардардын жүрүм-турумуна жана анын керектөөлөрүнүн өзгөрүшүнө жараша өзгөртүлүшү мүмкүн.
Программаны изилдөө документти түзүү сапатын талдоого алууну, кардардын керектөөлөрү жана муктаждыктары жөнүндө маалымат топтоону жана Программага ылайык бекитилген АПОнун кызматкери тарабынан жүргүзүлүүчү андан аркы иштерди туюнтат. Социалдык-укуктук кызматтарды көрсөтүү боюнча иштин сапаты кардарлардын муктаждыктарын аныктоодон түздөн-түз көз каранды. Ошондуктан Программаны изилдөөдө анда төмөнкү маалыматтардын болуусун эске алуу керек:
Прогамманы изилдөөнүн экинчи бөлүгү социалдык-укуктук жардам көрсөтүү боюнча кызматкердин андан аркы ишине талдоо жүргүзүүнү жана кардардын керектөөлөрүн аныктагандан кийин жергиликиүү өз алдынча башкаруу, калкты каттоо, саламаттык сактоо, эмгек жана социалдык өнүгүү, билим берүү жана ички иштер органдары менен өз ара аракетенүү деңгээлин камтыйт. Пробация органдарынын компетенциясына кирбеген кандайдыр бир керектөөлөрү табылган учурда, кызматкер тиешелүү түзүмдөргө өтүнмөлөрдү жибериши керек. Акыйкатчы Аппаратынын кызматеринин милдети табылган керектөөлөрдү канааттандыруу үчүн пробация органынын кызматкери бардык чараларды көргөндүгүн текшерүүдө турат.
Кардарды каттоого алгандан кийин, аймактык бөлүм ага карата анын негизги документи болуп саналган өздүк ишин ачат. Пробациянын түрүнө жараша кардардын өздүк көктөмү тиешелүү документтерден куралат.
Кардарлардын укуктары жана эркиндиктери чөйрөсүндөгү мониторингдин алкагында Акыйкатчы Аппараты төмөнкү документтердин өздүк иште болуусун изилдөөгө кызыкдар болот:
Өздүк иштерди изилдөөдө пробациянын кардарларын эсептик каттоого алуунун өз учурунда аткарылгандыгына жана пробациялык көзөмөлдүн мөөнөтүн туура эсептеп чыгууга өзгөчө көңүл буруу эң маанилүү факторлордун бири болуп саналат.
Ошондой эле юбвеналдык юстиция боюнча ата-энесинин, мыйзамдуу өкүлүнүн (камкорчусунун, көзөмөлчүсүнүн, багып алуучуларынын), алар жок болсо – профилактикалык маектешүүлөрдү же жашы жетелек балдар менен жүргүзүлүүчү башка иш чараларды жүргүзүүдө балдарды коргоо боюнча ыйгарым укуктуу органдын кызматкерлеринин бар экендигине өздүк ишин изилдөө да керек. Мыйзамдуу өкүлдөрүнүн кол тамгаларынын болушу маектешүү жүргүзүүдө алардын ошол жакта катышып отургандыгын тастыктаган факты болуп саналат.
«Жарандардын кайрылууларын кароо тартиби жөнүндө» Кыргыз Республикасынын Мыйзамына ылайык, ар бир жаран мамлекеттик бийлик органдарына, жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарына жана алардын кызмат адамдарына өзү же өзүнүн өкүлү аркылуу кайрылуу укугуна ээ, алар мыйзамда белгиленген мөөнөттө негизделген жооп берүүгө милдеттүү. Кардарлар конструктивдүү түрдө жазган доо-арыздар көпчүлүк учурларда пробация чөйрөсүнө тийиштүү көйгөйлөрдү чагылдырат, ал эми аларды кароо сапаты жана жүргүзүлгөн иштер - кардарлардын кайрылууга жана негиздүү жоопторду алууга укуктарынын сакталышынын көрсөткүчү болуп саналат.
Текшерүүчү кызматкер Кыргыз Республикасынын Юстиция министрлигине караштуу Пробация департаментине түшкөн арыздардын жана кайрылулардын жалпы санына талдоо жүргүзөт. Ал эми Кыргыз Республикасынын Юстиция министрлиги менен Акыйкатчы Аппараты ар жыл сайын текшерет.
Пробация кеңеши (мындан ары – Кеңеш) жергиликтүү мамлекеттик администрацияларда түзүлөт, жергиликтүү деңгээлде пробацияны ишке ашыруу маселелери боюнча кеңеш берүүчү жана консультациялык орган болуп саналат. Жергиликтүү мамлекеттик администрацияларда, республикалык жана облустук маанидеги шаарлардын мэрияларында пробациянын милдеттерин ыкчам жана натыйжалуу чечүү үчүн пробация боюнча кеңештер түзүлөт. Алардын иш тартиби Кыргыз Республикасынын Министрлер Кабинети тарабынан аныкталат.
Бул ыкма текшерилүүчү райондордун Пробация кеңешинин отурумдарынын протоколдорун төмөнкүлөргө карата изилдөөнү болжолдойт:
- талкууга алынып чыгуучу көйгөйлөрдүн мүнөзүнө;
- пробация тутумуна тийиштүү маселелерди чечүү жана протоколдук тапшырмаларды аткаруу;
- мамлекеттик органдардын жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын пробация тутуму маселеси боюнча өз ара аракеттенүү деңгээли.
Методологияны пилоттоо үчүн Чүй облусунун Сокулук районуна, Ош облусунун Кара-Суу районуна, Жалал-Абад облусунун Сузак районуна жана Пробация органынын Балыкчы шаардык башкармалыгына баруу уюштурулган.
Кыргыз Республикасынын Юстиция министрлигине караштуу Пробация департаментинин сайтындагы[3] маалыматтарга ылайык, 2022-жылдын 30-июлуна карата төмөкүдөй көрсөткүч болгон:
Кардарлардын жалпы саны – 6975 адам.;
Ишке орноштурулган кардарлар – 129;
Окуудан өткөндөр – 81;
Калыбына келтирилген документтер – 162.
Пробациялык көзөмөлдө турган адамдардын санынын көптүгүн эске алып, кардарлардын укуктарын коргоо чөйрөсүндөгү пробация органдарындагы иштердин жалпы абалын изилдөө тандалма изилдөөгө негизделген. Тандоонун касиети генералдык жыйындыны максималдуу түрдө чагылдырышы жана алынган корутунду жалпы санга жайылтылышы үчүн тандоодо репрезентативдүүлүктүн касиети эске алынган. Өз кезегинде, тандоо төмөнкүлөрдү жүргүзүүдө пайдаланылат:
а) пробациянын кардарларын анкеталоодо;
б) өздүк иштерди изилдөөдө;
в) жекече программаларды изилдөөдө.
2022-жылдын августундагы абалга карата аткаруу пробациясы боюнча кардарлардын жалпы саны төмөнкүнү түздү:
-Сокулук району боюнча - 200 дөн ашык адам;
- Балыкчы шаары боюнча – 56 адам;
- Кара-Суу району боюнча – 230 адамдан ашык;
-Сузак району боюнча - 200гө жакын адам.
Пробациянын кардарларынын изилденген райондогу суммалык саны генералдык жыйынды болуп саналарын эске алсак, анкетирлөө жүргүзүү үчүн тандалма жыйынды 20%ды түзөт деген чечим кабыл алынган.
Жалпысынан алганда, анкетирлөөгө 686 респонденттин 138и катышты, бул болсо орточо алганда 205тен ашыгыраагын түздү.
Пробациянын кардарларын анкетирлөө анонимдик формада жана пробация органынын кызматкерлеринин катышуучусусуз жүргүзүлдү, АПОнун ишинин реалдуу картинасын алууга мүмкүндүк берди.
Анкетирлөөнүн суроолору жөнөкөйлөтүлгөн жана жеткиликтүү формада түзүлүп, эки тилде: кыргыз жана орус тилдеринде жазылган.
1-диаграмма 2-диаграмма 3-диаграмма
Жогорудагы диаграммалар пробациянын кардарлары катары көпчүлүк учурларда орто билимдүү (81,1%) 18 жаштан 40 жашка чейинки (73,7%) эркектер (92,63%) экендигин көрсөттү.
1-гистограмма
[1] «Пробация кардарларынын муктаждыктарын аныктоо боюнча изилдөөлөр", Бишкек 2020 ж.; "Пробация жөнүндө Кыргыз Республикасынын эл аралык стандарттарын жана улуттук мыйзамдарын талдоо", Бишкек 2021 ж.; "Камактагы коопсуздук жана адамдык кадыр-барк маселелериндеги тең салмактуулук: алдын алуу мониторингинин негиздери" PRI; "Аялдар жана камакка алуу", БУУ 2014 ж; "Ата-энелеринин камалышынын балдарына тийгизген таасири", PRI 2010 ж.
[2] http://www.stat.kg/ru/statistics/prestupnost/
[3] https://probation.minjust.gov.kg/ru/
1-гистограмма
Суроолордун тизмеси:
6) юридикалык жардам жана кеңеш алууга;
7) керектүү документтерди калыбына келтирүүгө жардам алууга;
8) медициналык кызмат көрсөтүүлөрдө жардам алууга болгон укугуңузду билесизби?
9) пробация органынын кызматкерлеринин аракеттерине жана аракетсиздигине даттануу берүү механизми жөнүндө билесизби?
10) ушундай доо менен мурда кайрылгансызбы?
11) социалдык-укуктук кызмат көрсөтүүлөрдү алуу үчүн пробация органына кайрылган белеңиз?
12) кызматкерлер Сизге жакшы мамиле жасашабы жана таш боордук же кемсинтүү сыяктуу мамиле жасаган учурлары болду беле?
13) белгилүү себептер боюнча кыска мөөнөттүү убакытка чыгууга уруксат алууга укугуңузду билесизби?
14) пробация кызматкерлери жүргүзүп жаткан иштерге сизди канааттандырабы?
Анкетирлөөнүн жыйынтыгы боюнча кардарлардын жарымынан көбү жумуш менен камсыз болгондугу (56,84%) билинди. Пробациянын кардарлары соттолгон адамдар болгондугуна байланыштуу, жана коомдо аларга карата тагылган “ярлыктар” аларга жакшы акы төлөнгөн жана туруктуу иштерге орношууга мүмкүнчүлүктөрүн чектеп коёт. Ошондуктан жакшыраак төлөнүүчү иштерди издөө менен алар квалификацияны, иш тажрыйбасын жана билимин талап кылбаган мезгилдүү жана убактылуу иштерге орношушат.
Сурамжылоого ылайык, алардын иштеп акча табууларынын негизги түрлөрү болуп такси кызматында, талаа жана курулуш иштеринде иштөөсү.
Пробация органдарынын көмөк көрсөтүү жана калкты ишке орноштуруу органдары менен өз ара аракеттенүүсүндө аларга бош орундардын тизмеси сунушталат, бирок аларда эмгек акы төмөн болгондуктан, ал иштен баш тартышат.
Анкетирлөө учурунда респонденттердин 80%дан көбү баштапкы маектешүүдө пробация кызматкерлери алардын укуктары жана милдеттери тууралуу жетиштүү маалыматтарды берерин айтышкан, бирок алар менен маектеше келгенде пробациялдык көзөмөл учурунда алар кайсы укуктарды пайдалана аларын так билишкен эмес. Жалпысынан алганда респонденттердин жарымынан көбүнүн (46-68%) пробация органдарынан жардамдын социалдык-укуктук, юридикалык, консультациялык жана башка түрлөрүн алуу мүмкүнчүлүгү жөнүндө маалыматы бар экен. Аны менен бирге, респонденттердин 20 гана пайызы жардамдын кайсы бир түрүн алууга кызматкерлерге кайрылышкан. Мында жардам сурап кайрылгандардын көпчүлүгү (77%) маселе оң жакка чечилгенин көрсөтүштү. Изилденген документтерге ылайык, кардарларга көрсөтүлгөн жардам гуманитардык жардам берүү, кесиптик-техникалык билим алуу жана жоголгон документтерди калыбына келтирүү сыяктуу жардамдардан турган.
Пробациянын кардарларынын жарымы кызматкерлердин мыйзамга каршы аракеттеринде же аракетсиздигинде аларга каршы даттана алышарын билишет. Мында кардарлардын 10 гана пайызы кызматкерлерге ушул жаатта арыздана алышкан, бирок алар жазуу түрүндө таризделген эмес. Бирок алынган малыматтарга ылайык, кардарлардын 93,68%ы АПОнун кызматкерлеринин ишине ыраазы болгондугун билдиришкен.
Респонденттердин 68%ы белгилүү себептер менен кыска мөөнөттүү чыгууга укугу бар экендигин билишкенин белгилешкен. Алардын ичинен:
26,32% - ушул өтүнүч менен кайрылышкан жана уруксат алышкан;
3,16% - кайрылышкан, бирок баш тартылган.
70,53% - кайрылган эмес.
Баш тартуулардын 3,16%ы көрсөтүлгөн себептер белгилүү себептердин тизмесине кирбегендиги менен байланыштуу (жакын адамдарынын каза болуусу же өмүрүнө коркунуч келтирүүчү оору).
Аткарылган көчмө иштин жыйынтыгы пробациянын кардарларына анкетирлөө жүргүзүү монитрингдин натыйжалуу ыкмасы экендигин көрсөттү, себеби дал ушул анонимдик анкетирлөө АПОнун кызматкерлеринин ишинин жана кардарларга жасаган мамилесинин сапатынын реалдуу сүрөтүн көрсөтөт.
Мында аткаруучу катары эки кызматкерди кошуу керек, себеби тажрыйба көрсөткөндөй, бул ыкманы ишке ашыруу берилген суроолордун маңызын чечмелөө жана анкеталарды толтуруу ыкмасын түшүндүрүү үчүн иш жүзүндө көптөгөн убакыттын сарпталышын талап кылат экен. Ошондой эле анкетирлөө учурунда алынган маалыматтар өтө көп болгондуктан, аларды иштеп чыгуу дагы көп эмгекти талап кылат. Тандоону кардарлардын жалпы санынан 30%дан 20%га төмөндөтүү керек. Пробациянын кардарлары пробация органдарын алдын ала бекитилген датага барарын эске алсак, текшерүү жүрүп жаткан учурда алардын келүүлөрүн камсыз кылуу оор процесс болуп саналат.
Тандалган индикаторлорду өзгөртпөстөн калтыруу максатка ылайык деп эсептейбиз.
Төмөндө каралган штаттык сандын таблицасы жана райондор боюнча иш жүзүндө иштеген кызматкерлердин саны келтирилген.
1-таб.
|
Чүй облусунун Сокулук району |
Ош облусунун Кара-Суу району |
Жалал-Абад облусунун Сузак району |
Балыкчы шаардык башкармалыгы |
Штаттык саны |
7 |
7 |
6 |
2 |
Иш жүзүндө иштегендер |
5 |
5 |
3 |
2 |
Интервью жүргүзүүдө аймактык пробация органдарынын бардык кызматкерлери кардарларга алардын укуктарын жеткиликтүү формада жана толук өлчөмдө түшүндүрүп жатышкандарын айтышты, бул кардарлар арасында жүргүзүлгөн анкетирлөөнүн жыйынтыгы менен тастыкталган жок. Айрым кызматкерлер, тактап айтканда, кызматкрлердин жалпы санынын бештен бир бөлүгү пробациянын кардарларына кайсы укуктар тиешелүү экендигин билбегендиги аныкталды.
Жүргүзүлгөн профилактикалык маектешүүлөрдүн жыйынтыгы боюнча, аймактык бөлүмдүн кызматкери эркин формада маалымкат түзөт, анда алардын маңызы менен мазмуну чагылдырылат. Бул маектешүүлөрдү жүргүзүүнүн негизги максаты жүрүм турумдун, ой-жүгүртүүнүн туугандык жана социалдык байланыштарды калыбына келтирүүнүн динамикасын аныктоо, ошондой эле кардар кайрадан укук бузууга баруусуна болжолдуу түрткүсүн табуу жана аны жок кылуу. Негизинен, профилактикалык маектешүүлөр фомалдуу мүнөзгө ээ жана кардар өзүнүн жашаган жерин жана иштеген ордун алмаштырганына ынануу негизинде гана болот. Пробация органдарынын Сузак, Кара-Суу жана Сокулук райондук бөлүмдөрүнүн маалымкаттарында маектешүүнүн маңызы жана мазмуну тууралуу эч кандай маалымат камтылган эмес. Жашы жетелек кардарлар менен маектешүүлөр окуудан өткөн, жетиштүү көндүмдөргө ээ өзүнчө кызматкерлер тарабынан жүргүзүлөт.
Пробация департаменти АПОнун кызматкерлеринин потенциалын өркүндөтүү боюнча иштерди жүргүзүп турат, бул квалификацияны жогорулатуу боюнча өткөрүлгөн семинарлар жана тренингдер менен тастыкталат. Пробация органынын кызматкерлеринин квалификациясы кардарларды ресоциализациялоо маселесиндеги маанилүү фактор болуп саналат. Кайрадан укук бузууну жасоо үчүн түпкүлүктүү себепти табуу жана аны жоюу боюнча андан ары иш алып баруу атайын көндүмдөрдү жана сапаттарды талап кылат, себеби ар бир учур өзүнчө спецификага ээ.
Пробациянын аймактык органдарында кадрлардын жетишсиздигине байланыштуу, функционалдык милдеттерди так чектөө жоко эсе, көпчүлүк учурларда бир эле адам эсептик каттоого алуу жана мониторинг жүргүзүү, социалдык иш, коомдук иштер түрүндөгү жазаларды аткаруу, түзөтүү иштери боюнча кызматкердин да милдеттерин аткарып калат.
Жүктөлгөн иштин көлөмүнүн өтө көптүгү кардарларды реализациялоодо жүргүзүлүп жаткан иштин сапатына терс таасирин тийгизет. АПОнун кызмтаткерлери менен болгон маектешүүлөргө талдоо жүргүзүү - интервью алуу мониторинг жүргүзүүүнүн методдорунун бири экендигин көрсөттү. Кардарлардын укуктарын сактоонун маанилүү шарттарынын бири квалификация, кесипкөйлүк жана АПОнун билими адам укугун коргоонун улутуттук жана эл аралык стандарттары катары саналат. Кызматкерлер менен маектешүү жүргүзүү пробация органдарынын ишиндеги кардарларга социалдык, консультативдик жана юридикалык жардам көрсөтүүнүн бөлүгүндө кемчиликтерди жана алсыз жерлерин табууга көмөк көрсөтөт.
Кардарларга алардын укуктары жөнүндө түшүндүрүүнүн ыкмасы жана сапаты тууралуу маалымат алуу үчүн кошумча индикатор кошуу керек. Индикатор катары “Биринчи маектешүүнү жүргүзүүдө кардарлардын укуктарын жана милдеттерин оозеки түшүндүрүүнү” паайдаланууга болот.
2-жадыбал
|
Чүй облусунун Сокулук районунда |
Ош облусунун Кара-Суу районунда |
Жалал-Абад облусунун Сузак районунда |
Балыкчы шардык башкармалыгында |
Майыптуулугу бар адамдар үчүн пандустун болушу |
жок |
жок |
жок |
ооба |
Маалымат дубалдардын болушу |
жок |
жок |
жок |
жок |
Таркатуучу материалдардын болушу |
жок |
жок |
жок |
жок |
Маектешүү жүргүзүү үчүн өзүнчө бөлмөнүн болушу |
ооба |
ооба |
ооба |
жок |
Майыптуулугу бар адамдардын тоскоолдуксуз кириши Балыкчы шаардык башкармлыгында эле бар экендигини көрүнүп турат, бул Балыкчы шаарынын мэриясынын административдик имаратынын биринчи кабатында жайгашканы менен түздөн- түз байланыштуу. Аны менен бирге Пробациянын Сузак аймактык бөлүмү Сузак райондук мамлекеттик администрациясынын 3-кабатында жайгашкан, ал жака майыптуулугу бар адамдар тоскоолдуксуз жетүүгө мүмкүндүгү болбойт. Бөлүмдүн калган эки району пандустары жок болгон административдик өзүнчө имараттарда жайгашкан. Бардык 4 райондо теӊ имараттын кире бериш жагында бардыгы жеткиликтүү болгон жерде кардарлар үчүн пайдалуу маалыматтар менен маалыматтык дубалдар жок, брошюралар же таркатма материалдар жок болуп саналат. Пробация органдарынын райондук бөлүмдөрүндө орточо алганда 2, 4 кызматтык кабинет бар экендигин белгилеп кетүү керек. Мында Балыкчы шаардык башкармалыгында мэриянын имартында болгону 1 эле кабинет бөлүнүп берилип, 2 кызматкер иштейт. Мындай шартта профилактикалык маектешүү жүргүзүүнүн купуялуулугун камсыз кылууга мүмкүн эмес.
Бул ыкма майыптуулугу бар адамдар, балдар жана башка категориядагы адамдар менен иштөөдө белгиленген талаптарды аткарууга талаптардын сакталышына баа берүүгө мүмкүндүк берет.
Жекече программа кардарлардын талаптарын табуу жана социалдык укуктук жардам көрсөтүү боюнча негизги документ болуп саналат. Ушуга байланыштуу программанын иштеп чыгуу сапаты аны андан ары ишке ашырууга жана пробациялык көзөмөл планын түзүүгө таасир этет.
Жеке программаларды изилдөө жана ага талдоо жүргүзүү ошол райондо түзүлгөн программалардын жалпы санынан 30%ын тандоону карайт. Алсак, Сокулук жана Чүй облустарында түзөлгөн 204 программанын 53 (25,9%) программасы изилденген, Балыкчыда 56дан 35 программа (62,5%), Ош облусунда 230 дан 65ин (28,2%) жана Жалал-Абад облусунун Сузак районунун 200 программасынан 50сү (25%) изилденген. Төмөндөгү диаграмма жеке программадагы пайыздык катышты билдирет, мында жалпы изилденген программа 100%ды түшүндүрөрү көрсөтүлгөн.
2-гистограмма
Кара Суу райондук пробация оранынын бөлүмүндө изилденген жеке иштердин 36%ында жеке программалар жок, Сузак районунда – 28%дан ашыгында жок. Пробацияны пайдалануу жана кардарларды эсептик каттоого алуу Тартибине ылайык, пробация органынын кызматкери Программадан кардардан баш тарткан учурда акт түзүлөт. Анда программалар жок болгон өздүк иштерди изилдөөдө ага карата бир да актыны тапкан жокпуз.
2-гистограммадан көрүнүп тургандай, Программанын жоготулган укуктар жана табылган керектөөлөр жөнүндө пунктар бош бойдон калууда, бирок мындай маалымат эӊ маанилүү болуп саналат. Программаны түзүүнүн маӊызы пробация органдарынын кызаткерлеринин табылган керектөөлөрдөн улам келип чыгат. Алсак, Сузак аймактык бөлүмдө изилденген программалардын жалпы санынын 25 гана %ында кардарлардын керектөөлөрү табылган, ал эми Кара Сууда бул көрсөткүч болгону 9%ды түзөт. Бир да райондо көрсөткүч 50%дан ашкан эмес. Бул фактор пробация органдарында кардарлардын керектөөлөрүн жана муктаждыктарын аныктоодо ишинин сапатынын төмөндүгүн көрсөтөт.
Программада көрсөтүлгөн маалымат кардардын өзүнүн сөзү боюнча толтурулат, ал андан кийин такыр эле текшерилбейт. Дээрлик бардык жеке иштерде кардардын көрсөтүлгөн даректе жашагандыгы, иштегендиги жна билими бар экендиги тууралуу маалымат камтылган эмес. Керектүү маалыматтарды алуу үчүн Тартипке ылайык аймактык бөлүмдөр тиешелүү органдарга, анын ичинде кардар окуган же окуп бүткөн билим берүү уюмдарына, кардардын иши тууралуу маалымат алуу үчүн иштеген жерине өтүнмө жибериши керек. Иштеген жеринен маалымкаттын жоктугу пробациянын кардарларынын көпчүлүгү убактылуу иштер менен, же расмий эмес иштерде алектенгендигине жараша болуп калат, бул дагы алардын расмий документтерди алышына тоскоолдук болот. Эреже катары, өтүнмөлөр саламаттык сактоо уюмдарына, социалдык коргоо, укук коргоо жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарына гана жиберилет. Мында кардардын ден-соолугунун абалы жөнүндө медициналык маалымкаттарды толутуруунун бирдиктүү формасы жок жана көпчүлүк учурларда медициналык уюмдардан ал кардар каттоодо жок деген, же «ден-соолугу чыӊ» формалдуу түрдө эле маалымкат алып коюшат.
Райондук башка бөлүмдөрдө, мисалы, Кара-Суу райондук бөлүмдө изилденген бардык жеке иштерде керектөөлөрдү мезгил-мезгили менен баалоонун бланктары жок, алар Программага өзгөртүү киригизерде эске алынышы керек болчу. Калган райондордо бул бланкаларды толтуруу формалдуу эле болуп калат. Ал эми аларды изилдөөдө баштапкы Программаны өзгөртүүнүн бир дагы фактысы табылган эмес.
Пробациянын түрүнө карай кардардын өздүк ишин түзүү үчүн керектүү документтердин тизмеги пробацияны колдонуу жана карадарларды эсептик каттоого алуу тартиби менен өзгөртүлө жана бекитиле алат.
3-гистограмма
3-гистограммада жеке иштерди түзүүдө керектүү документтердин бар же жоктугу көрүнүп турат. Кардардын анкетасынын, эсептик каттоого алуу бланкынын жана социлдык картасынын бар экендигинин көрсөткүчтөрү 100% максималдык мааниге жакындатылган.
Кардардын укук жана милдеттер менен таанышкандыгын туюндурган тил катынын жок болгон учурлары да кездешти. Сокулук районунда тил кат дээрлик 17%ында жок. Тил каттардын көпчүлүгү «Пробация жөнүндө» Кыргыз Республикасынын Мыйзамынын номери гана көрсөтүлгөн документ экендигин да көрдүк. Мында укуктардын жана милдеттердин тизмеге кол коюлган эмес.
«Пробациянын кардарлары ме6нен иштөөнү уюштуруу жөнүндө» Нускамага ылайык (мындан ары – Нускама) аймактык уюмдун кызматкери кардардын жашаган жерине барат, турак жай тиричилик шарттарын изилдейт, тиешелүү актыны түзөт. Диаграммадан көрүнүп тургандай, Сокулук жана Кара-Суу райондорунун кардарларынын өздүк иштеринде турак жай тичиричилик тууралуу актыларынын бар экендигинин көрсөткүчү 16%дан ашкан эмес, т.а. пробациянын кардарларынын орточо 80%ында жашоо шарттары жана туруктуу жашоо жерлери белгиленген эмес. Маектешүү учурунда АПОнун кызматкерлери иш көп болгондуктан жана кызматкерлер жетишпегендиктен, башка жактарга барып кардарларынын жашаган жерлерин көрүп келүүгө мүмкүнчүлүк жок экендигин билдиришти.
Ошондой эле Нускамада кызматкер кардарды тиешелүү саламаттык сактоо уюмдарына баштапкы медициналык текшерүүдөн өтүүгө жиберерери көрсөтүлгөн. Ошого байланыштуу медициналык маалымкаттарынын болушу 50 %дан ашпайт, бул болсо кардарлардлын медициналык изилдөөдөн өтүүсүнө көзөмөл жок экендигин билдирет.
Соттолгондугу, алкоголдон жана банги затынан көз карандуулугуна кардарлардын Өздүк иштерин текшерүү ашыкча экендигин көрсөттү. Бул маалымат белгиленип турат жана жекече программалары түзүүдө эске алынат.
Пробациянын кардарларын каттоо жана эсепке алуу
Тартипке ылайык, аймактык башкы бөлүмдүн кызматкеринин аракеттер алгоритми бекитилген, анда пробациянын кардрынын аны эсептик каттоого алуу үчүн арыз жазуу зарылдыгы жөнүндө ченеми жок болуп саналат. Мында, Кыргыз Республикасынын Жазык-аткаруу кодексинин 82-беренесинин 4-пунктуна ылайык, пробациялык көзөмөлдүн мөөнөтүн эсептөө соттолгондун пробация органына келген күндөн башталат. Ошого байланыштуу кардарды каттоодо бардык документтер кызматкер тарабынан өз колу менен, датасы көрсөтүлүп жазылат, бул анын ал жакта жүрүүсүн эсептөөнүн тууралыгын жана пробация органына келгендигинин далилинин кепилдиги болуп саналат. Алсак, Сузак районунда бөлүмүндө кардарлар эсептик каттоого алуу жөнүндө арыз жазышат, бирок бул арыздар катталбайт, ал эми Кара Суу районунда пробациянын кардарлары пробациялык көзөмөлдүн тартибин бузбаса дагы, биринчи барганында түшүнүк кат жазышат. Калган райондук бөлүмдөрдө өздүк иштерде эсепке алып каттоо жөнүндө арыздар такыр эле жок.
Сузак райондук бөлүмдө айрым соттолгондордун пробациялык көзөмөлүнүн мөөнөтүн туура эмес эсептеген учурлар табылган. Бул кардарлар үчүн түрдүү чектөөлөрдү коюуга алып келет. Кылмыш-жаза аткаруу мыйзамдарынын ченемдерин бузуу менен, белгиленген райондун кызматкерлери айрым кардарлар үчүн пробациялык көзөмөлдүн мөөнөтүнүн башталышын, соттон келген материалдардын датасын белгилеп коюшат. Соттун өкүмүнө ылайык кардар АПОго соттун өкүмү мыйзамдуу түрдө күчүнө кирген 10 күндүн ичинде келсе дагы, жогорудагыдай бузууларга барышат. Алардын ошол маалда келгендигин алардын эсепке алуу каттоосуна датасын көрсөтүү менен берген арызынан көрүнүп турат
Пробациялык органдын райондук бөлүмдөрүндө жашы жетелек кардарлардын укуктарынын сакталышына мониторинг жүргүзүүнүн алкагында кардарлардын ювеналдык юстиция боюнча бардык өздүк иштер текшерилди. Документтерди талдоого алууда жана кардарлар менен маектешүү жүргүзүүдө профилактикалык маектешүүлөрдү жүргүзүүгө жана ата-энелеринин же мыйзамдуу өкүлдөрүнүн катышышына өзгөчө көӊүл бурулду. Жашы жетелек кардарлар менен иштешүүдө өзгөчө укук бузуулар табылган жок, маектешүүнү жүргүзүү жөнүндө маалымкаттарды изилдөөдө ата-энелеринин же мыйзамдуу өкүлдөрүнүн катышкандыктары кол тамгалар менен далилденип турат. Бул индикатор өтө маанилүү болуп саналат. Себеби мөөнөттөрдү сактоо жана өз учурунда каттоого алуу эркиндигине болгон чектөөлөрдүн мыйзамдуулугу менен байланышкан.
Пробация боюнча Кеӊештерди түзүүнүн негизги максаты жергиликтүү мамлекеттик администрацияларда, республикалык жана облустук маанидеги шаарлардын мэрияларында пробация маселелерин ыкчам жана натыйжалуу чечүү болуп саналат. 4 райондун Кеӊештеринин ишин кароонун алкагында 2022-жылдын I кварталы үчүн отурумдардын 4 протоколу изилденди. Изилденген материалдарга ылайык, отурум учурунда:
- пробация кызматкеринин жасаган иштери тууралуу отчет угулат;
- пробация боюнча Кеӊештин планы талкууланат;
- пробациянын кардарлары менен иштөө боюнча негизги маселелер талкууланат;
- пробациянын кардарларынын конкреттүү кейстери жана мамлекеттик органдар тарабынан жардам көрсөтүү ыкмалары каралат.
Кеӊештердин отурумунун убагында коомдук иштердин жана бул тизмени берүүчү муниципалдык мекемелердин тизмеги аныкталат. Негизинен отурумдарды өткөрүүнүн тематикасы өзгөрбөйт, жана Кеӊештин мүчөлөрү талкуулай турган мааселелер төмөнкүлөргө тиешелүү:
- муктаж кардарларга гуманитардык жардам көрсөтүү мүмкүнчүлүгү; - кардарлар үчүн орто-кесиптик билим алууга көмөк көрсөтүү;
- кардарлардын керектүү документтерди жана жашаган жери боюнча катталуусун алууга көмөк көрсөтүү;
- кардарлар үчүн акысыз медициналык тейлөө менен камсыз кылуу зарылдыгы;
- пробация кардарларын ишке орноштуруу мүмкүнчүлүгү.
Аны менен бирге Пробация Кеӊешин түзүү жана ага жергиликтүү деӊгээлдеги мамлекеттик органдардын жетекчилеринин катышуусу мамлекеттик жанан муниципалдык органдардын пробация кардарларынын айрым социалдык тиричилик көйгөйлөрдү чечүүдө өз ара аракеттерин чыӊдоо үчүн маанилүү механизм болуп саналат. Тажрыйба көрсөткөндөй, Кеӊештин чечими менен айрым кардарларга алардын андан аркы аткарылышы пробациянын райондук бөлүмү тарабынан көзөмөлдөнүүчү социалдык жардам көрсөтүү боюнча тиешелүү түзүмдөргө конкреттүү тапшырмалар берилет. Кеӊеш пробация тутумун түзүүчү башка органдар менен өз ара аракеттенүүнү күчөтүүдө АПО үчүн иштеген инструмент болуп саналат.
Кардарлардын укуктарын жана эркиндиктерин сактоо чөйрөсүндө аймактык пробация органдарына мониторинг жүргүзүүнүн жыйынтыгы боюнча кардарларга социалдык укуктук, психологиялык жардам көрсөтүүдө жана ресоциаалштырууда аймактык бөлүмдөрдүн функциялары өтө төмөн аткарылып жаткандыгын белгилөөгө болот. Аймактык бөлүмдөрдүн ишинин негизги бөлүгү өздүк иштерди толтуруу жана бекитилген Тартипке ылайык керектүү документтерди топтоо менен байланышкан. Кардарларга карата мыйзамдарга ылайык түнкүсүн сөзсүз үйүндө болуу, пробация органынын кызматкеринин макулдугусуз административдик аймактан чыгууга тыюу салуу сыяктуу айрым чектөөлөр белгиленген.
Чындыгында белгиленген чектөөлөрдүн аткарылышына көзөмөл такыр жок, жана мындай түрдөгү бузуулардын далили өздүк иштерди талдоодо табылган жок. Кардарлар үчүн белгиленген талаптарды сактоосуна көзөмөл техникалык атайын каражаттарды колдонгондо гана мүмкүн болот. Электрондук көзөмөлү пайдалануунун ченемдери жана тартиби менен бекитилген, бирок бул тутум каржы каражаттарынын жоктугунан улам азыркыгаа чейин ишке киргизилген эмес.
Пробация органынын ишинин төмөнкү сапаты муну менен байланыштуу:
Аны менен бирге, Пробация департаменти жакында түзүлгөн мамлекетик орган экендигин эске алуу менен бирге, коюлган милдеттерди сапаттуу аткаруу үчүн убакыт керектигин түшүнүү керек. Кардарларды түзөө жанан ресоциалдаштыруу боюнча максаттарга жетүү социалдык камсыздоо, ички иштер, билим берүү, саламаттык сактоо жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу чөйрөсүндөгү орандардын көрсөткөн көмөгүнөн көз каранды.
Сунуштоолор
2022-жылдын 31-декабрына карата Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысынын (Омбудсменинин)
дарегине келип түшкөн жарандардын кайрылуулары жөнүндөгү цифралык отчёт
Ёкщлчщлщктёрдщн аталыштары |
Жыл башынан тщшкён арыздардын саны |
Аткарылган |
Аткарууда |
сурамкат жёнётщлгён |
сурамкатка алынган жооптор |
Кёъщл буруу актысы |
Арыздарды жерине чыгып кароо с выездом на место |
Сотко катышуу |
Арыз ээлерине жооп берилди |
Оозеки тщшщндщрмёлёр |
||||||
Жалпы |
В том числе: |
|||||||||||||||
аялдардан |
пенсионерлерден |
жамааттык |
сотко катышуу |
кёзёмёлдён алынды |
арыз ээсинин пайдасына |
жалпы |
аткаруу мёёнётторщ ёткён |
|||||||||
Жалпы Борбордук аппарат боюнча |
2096 |
1089 |
372 |
112 |
657 |
1993 |
90 |
103 |
- |
1907 |
902 |
19 |
565 |
494 |
2040 |
2396 |
Баткен областы |
176 |
101 |
10 |
1 |
29 |
170 |
14 |
6 |
- |
230 |
626 |
3 |
26 |
29 |
321 |
100 |
Жалал-абад областы |
161 |
69 |
19 |
3 |
75 |
158 |
38 |
3 |
- |
144 |
132 |
7 |
25 |
75 |
144 |
245 |
Иссык-Кёл областы |
250 |
144 |
55 |
10 |
113 |
247 |
31 |
3 |
- |
137 |
135 |
- |
130 |
108 |
247 |
306 |
Ош областы |
321 |
164 |
80 |
12 |
94 |
304 |
29 |
17 |
- |
218 |
175 |
7 |
153 |
155 |
304 |
824 |
Нарын областы |
116 |
69 |
22 |
4 |
38 |
111 |
42 |
5 |
- |
113 |
104 |
2 |
100 |
77 |
108 |
198 |
Талас областы |
78 |
57 |
14 |
3 |
23 |
72 |
23 |
6 |
- |
90 |
83 |
2 |
14 |
50 |
81 |
149 |
Чуй областы |
492 |
294 |
124 |
18 |
282 |
410 |
12 |
82 |
- |
268 |
255 |
9 |
6 |
236 |
501 |
365 |
Бардык аймактар боюнча |
1594 |
898 |
324 |
51 |
654 |
1472 |
189 |
122 |
- |
1200 |
1510 |
30 |
454 |
730 |
1706 |
2187 |
Кат жщзщндё кайрылуулардын жалпы кёрсёткщчщ |
3690 |
1987 |
696 |
163 |
1311 |
3465 |
279 |
225 |
- |
3107 |
2412 |
49 |
1019 |
1224 |
3746 |
4583 |
оозеки консультация алгандар |
4563 |
Кайрылган атуулдардын жалпы саны |
8273 |
«Нарын шаарындагы кыздардын укуктарын гендердик зомбулуктан сактоо, мектеп окуучуларын кылмыштуулуктан, укук бузуулардан жана зомбулуктан коргоо»
(отчет)
Бишкек -2023
Кыргыз Республикасынын Акыйкатчы Институту (Омбудсмени) “Балдардын укуктарын коргоо Лигасы” коомдук фондуна жана Бириккен Улуттар Уюмунун Баңгизаттар жана кылмыштуулук боюнча башкармалыгынын Программалык кеңсесине Нарын шаарындагы кыздардын укуктарын гендердик зомбулуктан сактоо, мектеп окуучуларын кылмыштуулуктан, укук бузуулардан жана зомбулуктан коргоо боюнча жүргүзүлгөн мониторингге жардам беришкендиктери үчүн ыраазычылык билдирет.
Бул отчет Кыргыз Республикасынын Акыйкатчы Институту (Омбудсмени) жана “Балдардын укуктарын коргоо Лигасы” коомдук фонду менен биргеликте Кыргыз Республикасындагы Бириккен Улуттар Уюмунун Баңгизаттар жана кылмыштуулук боюнча башкармалыгынын Программалык кеңсесинин техникалык колдоосу менен Нарын шаарындагы кыздардын укуктарын гендердик зомбулуктан сактоо, мектеп окуучуларын кылмыштуулуктан, укук бузуулардан жана зомбулуктан коргоо боюнча жүргүзүлгөн мониторингдин жыйынтыгынын негизинде түзүлдү.
Мониторинг “Нарын шаарында өспүрүмдөрдүн жана жаштардын арасында жана аларга карата жасалган кылмыштардын жана укук бузуулардын алдын алуу” долбоорун ишке ашыруунун алкагында Кыргыз Республикасынын Акыйкатчы Институту (Омбудсмени) жана Кыргыз Республикасындагы Бириккен Улуттар Уюмунун Баңгизаттар жана кылмыштуулук боюнча башкармалыгынын Программалык кеңсесинин техникалык колдоосу менен “Балдардын укуктарын коргоо Лигасы” коомдук фонду тарабынан жүргүзүлдү.
Мониторинге катышкандар жана отчетту түзгөндөр:
Акыйкатчы институту, Назгүл Турдубекова, Светлана Кыдыкбаева, Салтанат Дженалиева, Мээрим Өмүрова, Эсентур Тынымсейит.
Мазмуну
Кыскартуулар
Киришүү __________________________________________________________4
Изилдөөлөрдүн жыйынтыгы _________________________________________ 6
Корутундулар жана сунуштар ________________________________________29
Колдонулган булактардын тизмеси ___________________________________32
Кыскартуулар:
КР – Кыргыз Республикасы
КР ЖК – Кыргыз Республикасынын Жогорку Кенеши
БУУ – Бириккен Улуттар Уюму
КЖК – Кылмыш-Жаза Кодекси
УПК – Кылмыш-Жаза процессуалдык Кодекси
БУжК – Балдардын укугу жөнүндө Конвенция
КФ – Коомдук Фонд
КБ – Коомдук Бирикме
УКМК – Улуттук коопсуздук мамлекеттик комитети
ИИМ – Ички иштер министрлиги
ИИБ – Ички иштер башкармалыгы
ИИББ – Ички иштер Башкы башкармалыгы
ССМ – Саламаттыкты сактоо министрлиги
КТО – Кесиптик-техникалык окуу жай
ОМ – Орто мектеп
МКЖОБМА – Мамлекеттик кызмат жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу иштери боюнча мамлекеттик агентствосу
ЖСУЭП – Жарандык жана саясий укуктар жөнүндө эл аралык Пакт
АБЖК – Аялдарды басмырлоону жоюу боюнча Комитет
Киришүү
2020-жылы Башкы прокуратуранын маалыматы боюнча жашы жете электерге карата 788 кылмыш жана жорук жасалган, Алардын ичинен 2020-жылга карата зордук-зомбулукка кабылган балдар боюнча маалыматтар кылмыштын категориялары боюнча берилген: Мисалы, физикалык зомбулук - 171, сексуалдык зомбулук - 71, психологиялык зомбулук - 39. Ал эми 2021-жылы 2287 кылмыш жана жорук жасалган. 2021-жылга карата: физикалык зомбулук - 222, сексуалдык зомбулук - 118, психологиялык зомбулук - 77, ал эми Ички иштер министрлигинин маалыматы боюнча 2022-жылдын башынан бери Кыргызстанда балдарга карата 400дөн ашык зордук-зомбулук фактысы катталган. Бул 400 фактынын ичинен 55и сексуалдык зомбулук болгон. Анын ичинен бөлүп караганда 19у зордуктоо, 5и сексуалдык зомбулук аракети, ал эми 23ү жашы жете электерге сексуалдык зомбулук көрсөтүү аракети болгон.[1]
Балдарга карата зордук-зомбулуктун таралышы боюнча расмий маалыматтар өтө чектелген жана көйгөйдүн реалдуу деңгээлин чагылдырбайт. Ата-энелер, алардын мыйзамдуу өкулдөру балдардын укугун коргоо органдарына, балдарды коргоо боюнча ыйгарым укуктуу органдарга (Кыргыз Республикасынын Эмгек, социалдык коргоо жана миграция министрлигине караштуу) ишенбөөчүлүктөн же коркуудан, гендердик сезимсиздиктен, көнулкоштуктан, же болбосо сот системасынын адилетсиздигинен, купуялуулуктун бузулушунан жана мүмкүн болгон социалдык ажырымдан улам кайрылууну туура көрүшпөйт [2]
Ушуга байланыштуу Нарын шаарындагы «Балдардын укугун коргоочулар лигасы» Коомдук Фондунун жаш активисттери Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысына кылмыштуу топтор тарабынан өспүрүм кыздарга жана балдарга карата куугунтук, опузалоо (рэкет) жана зордук-зомбулук болуп жаткандыгын жана алардан коргоо өтүнүчү менен кайрылышкан.
Анткени, бир нече жылдан бери жаш активисттер, 18 жашка чейинки өспүрүмдөргө алардын жакындары, бир туугандары тарабынан айтылган маалыматтын негизинде жаштардан куралган кылмыштуу топ тарабынан дайыма опузалоого жана куугунтукка кабылып жатканын айтып укук коргоо органдарына кайрылышкан.
Бирок укук коргоо органдарынын өкүлдөрү бул көйгөйгө көңүл бурбай, айрым учурларда маани беришпей, анын үстүнө арыз ээлери тууралуу маалымат арыз жазылган адамдарга тез эле белгилүү болуп, андан кийин алар ого бетер катуу куугунтуктоолорду жасашкан. Акча талап кылуу жана өспүрүмдөргө жана жаштарга карата зордук-зомбулук уланууда. Милицияга арыз жазууга «батынып», ачыкка чыгып, бирок андай аракеттеринин кесепетинен учурда 10го чукул жаштар Бишкек шаарына кетип, акча талап кылгандардан из жашырууга аргасыз болушкан. Азыркы учурда алар Нарынга кайтып келе албай жүрүшөт. Балдардын укугун коргоочулар лигасынын Нарын шаарындагы активисттерине өспүрүм кыздар жана жаштар тарабынан 100дөн ашык билдирүүлөр жана мойнуна алуулар келип түшкөн:
- Билдирүүлөр кылмыштуу топтор тарабынан зомбулукка, сексуалдык асылууга, куугунтук болуп жаткандыгын жана аларга карата мыйзамдуулуктун бузулушун ырастайт;
Айрым укук коргоо органдарынын кызматкерлери ишинин эффективдүүлүгүн начарлатпоо үчүн жабырлануучулардын арыздарын кабыл албай, каттабай коюуга аракет кылышат. Көптөгөн иштер жабылган. Экспертизаны дайындоо жагынан Балдар жөнүндө кодекстин нормасы бузулуп, айрым милиция кызматкерлери соттук-медициналык экспертизаны өз убагында дайындабаган же аны кечиктирген учурлар бар. Бул кийинчерээк далилдерди чогултууга таасирин тийгизет жана зордук-зомбулукту далилдөөгө мүмкүн болбой калат. Тергөөчүлөр процессуалдык нормаларды бузуп, психологдор, мыйзамдуу өкүлдөрсүз балдарды суракка алып, мыйзамда көрсөтүлгөндөй суракты видеокамерага жаздырбаган практика кеңири жайылган. Аялдарга жана балдарга карата зордук-зомбулук боюнча иштердин көбүн сотко чейинки өндүрүштүн алкагында токтотуунун пайда болгон практикасы укук бузуулардын жана кылмыштардын бул түрүнүн латенттүүлүк деңгээлинин өсүшүнө шарт түзөт[3] |
- Нарын облусунун жана Нарын шаарынын ички иштер башкармалыгынын жана борбордук ички иштер башкармалыгынын жетекчилиги жана кызматкерлери активдүү эместигине жана өспүрүмдөргө жана жаштарга карата жасалган кылмыштар боюнча жарандардын билдирүүлөрүнө жооп бербей жаткандыгы;
Жабырлануучулар укук коргоо органдарында да, соттордо да коррупция бар экенин айтышууда. Тилекке каршы, балдарга байланыштуу иштерди кечиктирип кароолор, анын ичинде кылмыш аракеттерин кайра квалификациялоо (женилдетүү) же өндүрүштү токтотуу, туура эмес укуктук баа берүү практикада көп кездешет. Мисалы, аракеттер зордуктоо катары эмес, сексуалдык мүнөздөгү аракеттер же адепсиз аракеттер катары бааланат, анткени булар үчүн мыйзамда жоопкерчилик азыраак каралган[4] |
- Нарын шаарында жаштардын жана өспүрүмдөрдүн арасында акча талап кылуу жана өндүрүү системасы “пирамида” форматында курулуп, туруктуу негизде коюлган. Ар бир мектептин жана жаштардын артында акча чогултууга мажбурлаган “смотрящийлер” турат. Алар кыска убакыттын ичинде акча каражатын чогултуп, лидерлердин муктаждыктарын канаатандырып турушат. Мисалы, топтун лидеринин туулган күнүн өткөргөн ресторандагы чыгымдарды жабуу үчүн 500 миң сом чогултушкан.
Жабырлануучулардын айтымында, алар куугунтук, рэкетчилик жана опузалоодон коргоо үчүн бир нече жолу Нарын шаардык ички иштер бөлүмүнө жана Нарын облустук ички иштер бөлүмүнө арыз менен кайрылышкан. Бирок, ШИИБ жана РИИБ тарабынан эч кандай адекваттуу чаралар көрүлгөн эмес, бул рэкетчилер тарабынан арыз ээлерине карата кысым жана куугунтуктун күчөшүнө алып келген. Өспүрүмдөр системалуу түрдө акча чогултушат. Нарындагы Балдардын укугун коргоочулар лигасынын жаш активисттери алдын-ала иликтөө иштерин жүргүзүп, жабырлануучулардын запкы тарткандыктарын мойнуна алганын видеого тартып алышкан, анда өспүрүмдөр жана алардын жакындары түзүлгөн кылмыштуу топтун алдында өздөрүнүн каршы күчү жок экенин, андан сырткары көптөгөн ур-токмокко алуулар, зордук-зомбулуктар жана сексуалдык асылуулар өспүрүм кыздарга да жасалаары жөнүндө айтышкан.
Буга байланыштуу Балдардын укугун коргоочулар лигасынын жетекчиси Назгүл Турдубекова КР Акыйкатчысынын аппаратына жардам берүү өтүнүчү менен төмөнкү маселелер боюнча кайрылган:
- Нарын шаарынын учурдагы абалы боюнча биргелешкен изилдөө жүргүзүүгө;
- изилдөөнүн жыйынтыгы боюнча тегерек столду өткөрүүгө.
Тегерек столдун жыйынтыгы менен өспүрүм кыздар менен балдарга, ошондой эле жаштарга карата укук бузууларды жана кылмыштарды жоюу боюнча резолюция кабыл алынган. Ошондой эле тегерек столдун жыйынтыгы Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин Мыйзамдуулук, укук тартиби, кылмыштуулук менен күрөшүү жана коррупцияга каршы аракеттенүү боюнча комитетинин жыйынында угулуусу пландалган. Бул иш-чаралардын алкагында «Балдардын укугун коргоочулар лигасы» Коомдук Фондунун негизги максаты Кыргыз Республикасынын Акыйкатчы институтуна жана Кыргыз Республикасынын Ички иштер министрлигине өспүрүмдөр арасындагы кылмыштуулуктун алдын алууга, ошондой эле, Нарын шаарында өспүрүмдөр арасында укук бузууларды азайтууга жана жоюуга көмөк көрсөтүү болуп саналат.
Изилдөөнүн натыйжалары:
Нарын шаарындагы мектептердин 7-11 класстарынын 700 окуучусу арасында интервью жана фокус-топтук талкуулар өткөрүлгөн. Алардын максаты Кыргыз Республикасынын Нарын шаарындагы балдарга жана жаштарга карата мектеп рэкетинин, зордук-зомбулуктун жана башка терс көрүнүштөрдүн учурдагы абалын аныктоо болгон.
Интервьюнун жана фокус-топтук талкуулардын максаттары:
- респонденттердин мектепте зордук-зомбулукка дуушар болгон-болбогондугун (уруш-талаш, зордук-зомбулук, мектеп рэкети) жана алар зомбулукка кабылган кырдаалдан чыгуунун кандай жолдорун билишерин аныктоо;
- окуучулар тарабынан мектеп коопсуз чөйрө катары кабыл алынаарын жана алардын коопсуздугун сактоо үчүн жардамга муктаж экендигин аныктоо;
- респонденттердин мектеп рэкетине туш болгон-болбогондугун жана мындай учурларда жардам алуу үчүн кимге кайрылуу керектиги тууралуу маалыматты билеби же билбейби.
Алдыга коюлган максаттарга жана милдеттерге ылайык 9 суроодон турган анкета түзүлдү:
1) Мектептеги зордук-зомбулук фактыларын билесизби?
2) Мектеп окуучуларынын ортосунда уруш-талаш, зордук-зомбулук, мектеп рэкеттери болуп кетсе, ага ким жардам бере алат?
3) Мектепте дагы кимге кайрылса болот?
4) Мектепте өзүңүздү коопсуз сезесизби?
5) Зордук-зомбулуктан коргонуу үчүн сизге жардам керекпи?
6) Мектеп рэкетинен коргонуу үчүн сизге жардам керекпи?
7) Мектептеги рэкетчилик фактыларын билесизби?
8) Бул мектепте канча жолу болот?
9) Эң көп рэкет кылган ким?
Төмөндө интервьюлардын натыйжалары, топтук талкуулардын негизги багыттары статистикалык жана катышуучулар сүрөттөгөн учурлардын фрагменттери аркылуу келтирилген.
Баланын укуктары жөнүндө Конвенциянын 19-беренесинде көрсөтүлгөндөй, катышуучу-мамлекеттер баланы физикалык же психологиялык зомбулуктан, анын ичинде сексуалдык зомбулуктан, эксплуатациядан, кайдыгер мамиледен, жалпы эле зордук-зомбулуктун бардык түрлөрүнөн коргоо үчүн бардык зарыл болгон мыйзамдык, административдик, социалдык жана билим берүү чараларын көрүшөт деп айтылат. Анткени, балдар чоңдордун колунан да зордук-зомбулукка кабылышы мүмкүн, балдар арасында да зордук-зомбулук болушу мүмкүн.
Конвенциянын 19-беренесинде айтылган “Психологиялык зомбулук” түшүнүгү боюнча, психологиялык катаал мамиле жасоо, эмоционалдык карасанатайлык, оозеки кемсинтүү, кыянаттык же кайдыгерлик катары аныкталат жана төмөнкүлөрдү камтышы мүмкүн:
а) балага карата болуп турган зыяндуу мамилелердин бардык формалары, мисалы, балдарга алар пайдасыз, сүйбөгөн, керексиз, коркунуч туудурган же башка адамдардын керектөөлөрүн канааттандыруу үчүн гана керек деп айтуу;
б) коркутуу, эксплуатация же жаман жолго түртүү, кайдыгерлик жана баладан баш тартуу, обочолонуу, көңүл бурбоо жана фаворитизм;
г) баланын сезимдерин шылдындоо, кордоо, кемсинтүү, ардантуу же намысын тебелөө;
ж) чоңдор же башка балдар тарабынан психологиялык басым жана «дедовщина».
- Эми жогорку класстын окуучулары менен сылык учурашууга туура келерин алтынчы класста эле түшүндүм. Алар кокустан учурашпай калсан 5-10 сомдон чогултушат. Улуулар б.а. «братандар» бизге жана кичүүлөргө дагы «ушул түшүнүктөрдү» үйрөнүүнү талап кылышат. Ата-энем жолго деп берген акчаны рэкеттерге берчүмүн, өзүм үйгө жөө барчумун. «Салык» чогултуу системасы бардык мектептерде болсо керек. Алар муну токтото албайт. - Нарын шаарынан келген мектеп окуучусу менен болгон маектен. |
"Физикалык зомбулук" төмөнкүлөрдү камтыйт:
а) дене жазалоонун бардык түрлөрү жана кыйноонун, ырайымсыз, катаал, адамгерчиликсиз же кадыр-баркты басмырлаган мамиленин же жазанын бардык башка түрлөрү;
б) Чоңдор жана башка балдар тарабынан физикалык коркутуу, кордоо жана «дедовщина».
- Биз шаарда сейилдеп жургөн элек. Бизге бир балдар келишти да, алар менен бирге басууну буйрушту. Биз «Карона» ресторанынын 2-этажына көтөрүлдүк. Ал жакта бизди алып келүүнү буйруган бир жигит бар экен. Шаарда эмне кылып жүргөнүбүздү сурашты. Досумдун колундагы сааттын, телефонун көрүп, VIP бөлмөгө алып барышты. Анан алардын бири бөлмөдөн чыгып, таяк менен кайтып келди. Досумдун телефону 44000 сом, сааты 5000 сом болчу. Менин да телефонумду берүүнү талап кылышты. Биз каршылык көрсөтө баштаганыбызда бизди сабап салышты. Ал жерде 5-6 жигит бар болчу. Алардын бирөө мени кастет менен жаака чапты. Бир аздан кийин досумду да жаакка чапты. Досум мурун жаагынан операция болгон, пластик коюшкан. Досум аларга каршы жооп бергендиктен, алар анын кекиртегине бычак такап, кастет менен дагы чаап ийишти. Досум эсин жоготуп баратканын байкашып, бизди коё беришти. Мен досумду дароо ооруканага алып бардым. Ал жерден дарыгерлер анын нервдери жабыркап, пластмассасы чыгып кеткенин айтышты. Бизди урган балдар да ооруканага келишти. Мен сыртка чыкканда мени өздөрүнө чакырышты. Мен аларга диагнозду айтып, досумдун буюмдарын кайтарып берүүсүн өтүндүм. Анан досумдун телефонун кайтарып беришти, бирок меникин беришкен жок. Телефонду өз ыктыярым менен бергенимди мойнума алгандыгым жөнүндө видеого жаздырып алышкан. Бул окуядан кийин досумду дарыгерлер такай текшерип турушат. – деген Нарын шаарынан келген жигиттин маегинен. |
«Сексуалдык мажбурлоо жана эксплуатация» төмөнкүлөрдү камтыйт: баланы сексуалдык иш-аракеттин ар кандай түрүнө үндөп же мажбурлоо ж.б.
Бир жолу мен мектептен чыкканда Эралы мени күтүп турган. Ал мени үйгө жеткирүүнү сунуштады. Мен макул болдум. Ал мени үйгө эмес тоону көздөй алып жөнөдү. Мен коркуп кеттим. Машинаны ээн жерге токтотуп, жаныма отурду да колун мага тийгизе баштады. Мен каршы болдум. Мен аны мындай кылба деп көндүрүүгө аракет кылдым, бирок ал укпай койду. Тескерисинче, өжөрлөнүп калды. Колдорун жайып, ич кийимимди чечүүгө аракет кылды. Ошол маалда эжем чалды. Эралы мени бошотту. Ошол маалда мен мүмкүнчүлүктөн пайдаланып катуу кыйкырдым. «Эгерде мага бир нерсе болсо, ал жооп берет» деп кыйкырдым. Ошондон кийин да ал мага көпкө чейин асылды. Мен аягында чечкиндүү каршылык көрсөттүм. Аягында коркуп кетти окшойт шаарга алып келип, мени таштап салды. - Нарын шаарынан келген кыз менен болгон маектен. |
Кыздар да, балдар да зордук-зомбулуктун бардык түрлөрүнө дуушар болушат, бирок зордук-зомбулук көбүнчө гендердик компонентти камтыйт.
Нарын шаарындагы кыз менен болгон маектен: Мен Эралыны университеттен көргөм. Бир күнү ал мага интернеттен жазды. Мен ойлонбой жооп бердим. Ошентип, экөөбүз бир аз сүйлөштүк. Анан олуттуу бир нерсе болуптур деп ойлоп тез жолугууну сунуштады, макул болдум. Ал менин үйүмө машина менен келди. Ал бизди ээн жерге алып барды. Бир аздан кийин ал мага асыла баштады, ич кийимимди чечүүгө аракет кылды. Мен болгон күчүм менен каршы турдум. Мен бошонууга үлгүрдүм да, качып кеттим. Ошондон кийин мен жигиттерден корком. Мен аны социалдык тармактарда кара тизмеге киргизип, өчүрүп салдым. Анан башка кыздарга да асылганын көп уктум. Мен милицияга кайрылган жокмун, анткени милиция кыздарды коргой албайт. Тескерисинче кыздарды шылдыңдап, уяткарып шерменде кылышат. Кыздар классташтарынын, курсташтарынын алдында уят болуудан коркушат. Ата-энеңе да айтуу кыйын. Мындан улам көп кыздар бул тууралуу ачык айтышпайт. Мен милицияга да барган жокмун. Кошуналар, туугандар, ата-энем муну укса, мени бузулду деп ойлошот. Мен мындан корком.
Башка кыз менен болгон маектен үзүндү: Эралы абдан коркунучтуу адам. Ал мага көп жолу келди. Мен аны токтоттум, ал көпкө чейин ачууланып, аягында басып кетти. Ушундай мамиле кыла берсем башымды таш менен талкалайм деп коркуткан. Ошон үчүн мен андан корком. Нарында бул көрүнүш эчак эле адатка айланып калган. Кыздарды зордуктаган учурлар бар, бирок бул тууралуу эч кимге айтышпайт. |
Балдар тарабынан башка балдарга, көбүнчө балдардын топторуна карата жасалган,физикалык, психологиялык жана сексуалдык зомбулук, көбүнчө коркутуу түрүндөгү аракеттер, жабырлануучулардын физикалык жана психикалык кол тийбес бүтүндүгүнө жана алардын жыргалчылыгына гана зыян келтирбестен алардын инсан болуп турукташына, толук билим алуусуна кедергисин тийгизет, көп учурда оор кесепеттерге алып келет. Келечекте орто жана узак мөөнөттүү социалдык интеграция мамилелери жабыр тартат. Мындан тышкары, жаштардын кылмыштуу топторунун зордук-зомбулуктары жабырлануучулары же катышуучулары болобу, балдардын өнүгүүсүнө чоң зыян келтирет[5]. Интервьюнун жыйынтыгы боюнча 7-11-класстын окуучуларынын 44% мектепте өзүн коопсуз сезбейм деп жооп беришкен.
(Нарын шаарынан келген жигиттин маегинен: Көчөгө чыксам эле дароо балээге кабылам. Кээде шаардын борборуна барып калганда созсуз Кылычтын колуна түшөм. Тааныш жигиттер да Кылычтын колуна түшпөсө жакшы дешет. Биз андан коркобуз. Жок дегенде 100 баланы тоноп кетти. Аскерде жүргөндө да көп балдарды тоноп, Кылыч акча чогулткан. Ошонун эсебинен ал туулган күндөрүн эң сонун белгилейт. Бир жолу бильярд ойногону барганбыз. Кылыч бизди ошол жерден кармап калды. Аны менен дагы бир таанышыбыз болгон. Кылыч аны машина менен келүүгө мажбурлаган. Биз анын машинасына отурдук. Кылыч бизде эмне бар деп сурады. Биз унчукпай калдык. Анан ал жигитке кайрылып, буларды урганга бир нерсе барбы, - деп сурады. Ал дароо бар деп жооп берип, дөнгөлөк чечкен ачкычты алып чыкты. Бизди «Дастан» дүкөнүнө алып келишти, жол бою Кылыч дөнгөлөктүн ачкычы менен коркутуп жатты. Бизде акча барбы деп сурады. Биз "жок" деп жооп бердик. «Телефонуң барбы» деп сурады, мен «ломбардга таштап койдум эле» дедим. Досум «телефонум бар» деп жооп берди. Анан ал айдоочуга “үч бурчтукка” алып барууну буйруду. Жеке сүйлөшөлү деп досумду машинадан алып чыкты. Ошол маалда маши нанын фаралары өчүп калды. Досум телефонун күрөөгө коюудан баш тартты окшойт. Кылыч досумдун мурдуна эки жолу урду, кан көп кетти. Бардык кийимдер канга боёлгон. Дагы бир досум экөөбүз эч нерсе кыла албай четте турдук. Ошондон кийин “Дастан” дүкөнүнүнө телефонду күрөөгө коюп, үч литр пиво, тамеки жана башкаларды алып бердик. Бензинге да акча сурады, бизде эч нерсе жок. Кылыч дароо экинчи досум аны жактырбай жатканын айтып, бензинге акча таап бер деп сабап салды. Канга боёлгон Сыймык түнкү бирде үйүнө барып, ата-энесине жигиттер коркутуп жатканын айтып, 270 сом сураганга мажбур болду. Ошондо апасы да коркуп кеткен. Бул мурунтан эле милдеттүү төлөмдөр сыяктуу эле. Мен жалгыз эмесмин. Менимче анын тоюна шаардагы бардык мектептер чогулткан. Менин классым 3 миң сомдой чогултту. Эмкиде жолуксак сөзсүз бир нерсе болот. Жок дегенде кола сатып бермейинче ал бизден калбайт. Ошентип көчөгө чыкканда ар дайым айланамды карайм. Мага окшогон көйгөйү бар жигиттер көп. |
Нарын шаарында жүргүзүлгөн изилдөөнүн жыйынтыгы сурамжылоого катышкан балдардын жарымынан көбү (54,9%) мектептеги зордук-зомбулук фактылары тууралуу кабардар экенин көрсөттү. Оң жооп берген сурамжылоого катышкандардын эң көп пайызы 7-класстын окуучулары (70,5%). 8-11-класстын окуучуларынын арасында бул пайыз бир топ төмөн. 7-класстын окуучулары зордук-зомбулукка көбүрөөк дуушар болушат деп божомолдоого болот, анткени балдарга зомбулук фактылары тууралуу жеке өзү башынан өткөргөн окуялар боюнча суроо эмес, окуяларды уккандыгы жөнүндө суроо коюлган. 7-класстын окуучуларынын чоңдорго (интервьюерлерге) болгон ишеними улуу балдарга караганда жогору деп болжолдоого болот. Нарын шаарындагы мындай кырдаалда чоңдордун (милиция кызматкерлери, билим берүү мекемелеринин башкармалыктары) аракетсиздигин же көнүлкоштугун көргөн же уккан улуу балдар өздөрүнө белгилүү болгон зордук-зомбулук фактылары тууралуу айтпай коюуну туура көрүшөт.
Кийинки суроонун жообу көрсөткөндөй, балдар зордук-зомбулук фактылары жөнүндө гана билишпестен, алардын өздөрү да анын курмандыгы болуп калышкандыгын айтып жатышат.
Нарын шаарынан келген жигиттин маегинен: Менин машинам бар болгондуктан, аны дайыма ташып жүрүүгө мажбурлайт. Бир күнү ал менин иштеген жериме келди. Адаттагыдай эле менин машинам менен бир жакка баргысы келди. Айдай албайм, машина бузулуп калды деп айттым. Мага ишенбей, ээн жерге алып барып сабап кирди. Анын жанында токмок жеген жигиттер да болгон. Биринин мурду сынып, экинчисинин көзү шишип кеткен. Бир убакта ал жерден таш алып мени чапты. Анан колум кыймылдабай, ичим ооруп чыкты. Коркконумдан машина менен барууга макул болдум. Менин ахыбалымды байкаган кесиптештерим дароо милиция менен тез жардам кызматын чакырышты. Муну милиция же ата-энем билсе, Кылыч мени дагы сабайт деп, дароо үйгө чуркап кеттим. Үйдө апам менен атам мени милиция менен чогуу издеп жүргөнүн билдим. Атам менин абалымды текшерип, ооруканага алып кетти. Көрсө, Кылыч мени таш менен урганда кабыргам сынып калыптыр. Арыз бергим келген жок. Мунун эч кандай мааниси болбойт. Жигиттер буга чейин милицияга кайрылышкан. Ал жазаланган эмес. Анан көчөдөн кармап алып кайра баштайт. Мени сабагандар Нарынга таанымал жигиттер. Алар буга чейин көп адамдарды сабашкан. Кылыч эч жерде иштебейт. Талап-тоноо менен гана жашайт. Кылыч үйлөнгөндө ага акча чогултканбыз. Эми баласы төрөлгөндө памперс алабыз окшойт. |
.
Респонденттердин 41,46% зомбулуктан коргонуу үчүн жардамга муктажбыз деп жооп беришкен. Ошол эле учурда ар кандай курактагы балдардын жооптору бир топ айырмаланат. 7-класстын окуучулары жардамга муктаж экенин түздөн-түз билдирүүгө даяр.
Нарын шаарынан келген өспүрүмдүн апасы менен болгон маектен: Уулум 11-класста окуйт. Кайсы бир Кылыч деген бала алардан салык чогултуп, мектеп окуучуларын кыйнайт. Ушундан тажап бүттүм. Баарына кайрылдым. Эч нерсе кылалган жокмун. Уулумдан акча талап кылышты, сабашты. Бул зөөкүрлөрдү эч ким жоопко тартпайт. Үмүтсүздүктөн уулумду айылдык мектепке которууга туура келди. Анан Кылыч уулун коркутуу үчүн ал жакка да барганын билдим. Ошондо уулум мындан ары чыдай албасын айтып, өзүнө кол салуу гана калганын айтты. Жолдошумдун агасы милицияда иштейт. Алардын да колунан эч нерсе келбейт. Айтсам унчукпай койду. Баламдын келечегинен корком, эч кимге ишенбейм. Милиция минтип жүрүшсө, бул шаарда кантип жашайбыз? Азыр балам Бишкекте, Нарынга келе албайт. Бул Кылыч баламдын келечегин талкалады . |
Нарын шаарынан келген өспүрүмдүн апасы менен болгон маектен: Баламдын телефону биздин колубузга түштү. Кылыч менен Инстаграмдагы кат алышуунун скриншотун кордук. Алар уулума мындай деп жазышыптыр: «Кел, достор менен отуралы. Жаныбызга отур, биз бул жерде тамеки тартабыз”. Балам келе албай турганын айтыптыр. Ошондон кийин алар уулума коркпо, эч ким тамеки тартпайт деп жазышкан. Алар нашаа чегип, уулум андан корккон окшойт. Анан алар коркутуп, уят сөздөр менен 500 сом талап кыла башташкан. Ага жооп болгон эмес. Ооруканада жатканымда баламды жөн калтырышкан жок, дүкөнүбүздү тоноп кетишти. Мына ушул Кылыч уулум аркылуу ушунчалык кыйынчылык менен иштетип жаткан дүкөнүбүздү банкрот кылды. Милицияга кайрылайын десем, балам милиция эч нерсе кыла албайт, рэкетчилер тескерисинче өч алат деп мени токтотту. Бизде жашоо ушундай. Рэкеттерден коркуп эптеп жашап жатабыз.
|
8-класска чейин эле балдар зомбулукка зомбулук менен жооп кайтарууга, укук бузууларды, кылмыш фактыларын билдирбөөгө, ички сырды сактоого өбөлгө түзгөн же пропагандалаган кылмыштуу субмаданияттын (балдар анын баалуулуктарын жана эрежелерин кабыл алат, айрыкча өспүрүмдөр таасирленишет) таасирине кабылышат. Ошондуктан, «Мен өзүм үчүн туруштук бере алам, бирок ал (жардам) деле ашык болбойт эле» деген жооп пайда болот. Зордук-зомбулуктан коргонууда жардамга муктаж эмес деген так жоопту 8-класстын окуучуларынан бир дагы респондент берген эмес (!). Суроого "Жок" деп жооп беришкен.
Нарын шаарынан келген жигиттин маегинен: Биз жакырчылыкта жашайбыз. Апам менен атам бизди багыш үчүн күнү-түнү иштешет. Бир жолу атамдын чөнтөгүнөн жети миң сом жоголуп кетти. Биз үчүн бул чоң сумма. Атам аябай ачууланды. Көрсө, 7-класста окуган агамды «старшаки» коркутуп, ал аргасыздан салык төлөйт экен. Брат эмне кыларын билбей, уурулук кылыптыр. Мектепте алтынчы класстан он биринчи класска чейин салык чогултуу системасы бар. 100 жана андан да жогору сомдон чогултушат. Акча албаса сабашат. Ата-энелер рэкеттердин ата-энелерине, мугалимдерге арызданышкан, бирок жыйынтык болгон эмес. Рэкет токтой элек. Кийин агам менден салык үчүн дагы акча сурады. |
Кыргызстандагы ЮНИСЕФтин маалыматы боюнча, балдардын 83% мектепте зордук-зомбулукка кабылганын айтышкан[6].
Белгилей кетсек, мектептеги зордук-зомбулук башка нерселер менен катар баланын билим алуу укугуна да терс таасирин тийгизип, татаал зыян келтирет. Билим берүү чөйрөсүнүн коопсуздугу баланын дараметин ар тараптуу жана ар тараптуу өнүктүрүүнүн зарыл шарты болуп саналат. Балдардын укуктары жөнүндө конвенциянын 28-беренесинде билим алуу укугу бекитилген[7]. Конвенцияга катышуучу-мамлекеттер баланын билим алуу укугун тааныйт жана бирдей мүмкүнчүлүктөрдүн негизинде бул укукту акырындык менен ишке ашырууга жетишүү максатында, алар, башка нерселер менен катар, мектепке үзгүлтүксүз барууга көмөк көрсөтүү жана мектептен кетип калган окуучулардын санын кыскартуу боюнча чараларды көрүшөт.
Нарын шаарынан келген жигиттин маегинен: Мен «Бамбо» кафесинде официант болуп иштейм. Жаңы жылдын түнү болчу. Мен жумушта болчумун. Бир кезде Намыс менен Кайрат келди. 3500 сомго заказ кылынган. Тамактангандан кийин төлөбөйбүз дешти. Администратор 102ге чалды. Милиция келип, эки тарапты тең суракка алды, бирок эч нерсе кыла алган жок. Эч кандай мыйзам бузуу болбогонун айтып, администраторго кыйкырып, кетип калышты. Намыс менен Кайрат жазасыз калганын сезип, «Мына, милицияга чалгыла, сүйлөшөбүз» деген сыяктуу сөздөрдү айтышты. Ошондон кийин милицияга ишеним жок. Ошентип 3500 сомду биз төлөшүбүз керек болду. Бул жигиттерди Нарындын баары билет. Алардын алектенгени балдарды коркутуу-үркутүү, рэкетчилик кылуу. Рэкет милицияны коркунуч катары көрбөйт, балким достор. Кийинчерээк ошол милиционерлердин шаарды кыдырып жүргөн рэкеттердин бири менен кантип ынтымактуу жүрүп жатканын көрдүм. Бул кадимки көрүнүш.
|
БУУнун Балдардын укуктары боюнча №1 Конвенциясына жалпы комментарийинде билим берүүнүн максаттары баланын бардык потенциалын комплекстүү өнүктүрүүнү, анын ичинде адам укуктарын урматтоону, балдарга өздүгүн таануу же бир бүтүндүккө таандык болуу сезимин өнүктүрүүнү, ошондой эле баланы коомдогу жашоого даярдоо жана анын башкалар менен жана жаратылыш чөйрөсү менен өз ара аракеттенүүсүн камсыз кылууну камтыйт[8].
Бизде “байкелерди урматтоо”, салык жыйноо 6-класстан эле башталган. Негизинен рэкетсистемасы бардык жерде алтынчы класстан башталат. Майрамдар көбүнчө эң оор күндөр.Бул күндөрү “старшаки” ар бир класстан 2-3 миң сомдон чогултушат.Майрам күндөрүнүналдында мектепке баргым келбейт. Алтынчы класстан бери беш миң сомго жакын акчатөлөгөм. Ошон үчүн мектепке баргым келбейт. Мугалимдер ата-энеме менин сабаккакелбегеним үчүн даттанышты, көп жолу урушту. Салык жыйноо боюнча ата-энемеайтсам, андан да көп көйгөйлөр башыма түшөт, - деген Нарын шаарындагы мектепокуучусунун маегинен. |
БУУнун Балдардын укуктары боюнча Конвенциясына жалпы комментарийлеринде катышуучу-мамлекеттер жабыр тарткан өспүрүмдөрдү социалдык реинтеграциялоо, запкы тартуунун алдын алуу жана реабилитациялоо боюнча институционалдык программаларды кеңейтүү үчүн көбүрөөк мүмкүнчүлүктөрдү түзүшү керек деп айтылат. Конвенция 18 жашка жете элек бардык жаштардын укуктарын тааныган учурда деле, укуктарды ишке ашырууда балдардын өнүгүүсү, айрыкча өнүгүү жөндөмдүүлүгү эске алынышы керек. Өспүрүмдөрдүн укуктарын ишке ашырууну камсыз кылуу боюнча кабыл алынган ченемдер жаш балдар үчүн кабыл алынган ченемдерден олуттуу айырмаланат.
Нарын шаарынан келген өспүрүм менен болгон маектен: Ооба, Нарында бул система өзгөрбөйт. Мен окуган колледжге көп жигиттер келишет. Биздикилерди жайында талаага алып кетишет, кышкысын көмүр ташытышат, курулушта да аргасыздан иштетишет. Рэкеттердин айынан мектепке келбей, программадан артта калган балдар көп. Жигиттер токмок жеп, ооруканага түшүп калган учурлар бар. Бул жерде зордук-зомбулук болуп жатканын баары билет. Милицияга эч ким ишенбейт. Баары достор аркылуу чечилет. |
Өспүрүм курак - бул өсүп келе жаткан мүмкүнчүлүктөр, жөндөмдүүлүктөр, умтулуулар, энергия жана чыгармачылык менен мүнөздөлгөн, бирок ошондой эле убакта кабырга эти ката элек кез. Өспүрүмдөр коомго өзгөрүүлөрдү, жаныланууларды алып келчү күч жана алар үй-бүлөсүнө, коомчулугуна жана өлкөлөрүнө оң салым кошуучу негизги жардамчылардын жана ресурстардын бири[9]. Демек, коомдо өспүрүмдөргө өткөрүп бере турган нерсе зордук-зомбулук, адилетсиздик, ишенимсиздик болсо, кийинки муундарда зордук-зомбулук дагы көп болору таң калыштуу деле эмес.
«Бизге Сырттан менен Алымбек келишет, алар башка мектепте 11-класста окушат. Бизден акча, телефондорду алып кетишет. Келсе балдардын баары жашынышат, качышат, класстан чыкпайт. Сырттан менден эки телефонду, Алымбек бирди алды. Жөн эле карап көрөйүн деген шарт менен телефон сурашат. Бербей койсоң, сөгүнүп, сабап, тепкилеп, кекиртегине бычак такап, коркутуп, аягында өз максаттарына жетишет. Үчүнчү телефон апамдыкы, аны базардан алып кетишкен. Анан үйгө келип апама аман-эсен экенимди айтып, арыз жазбай эле койгонум жакшы дедим. Себеби, ага чейин жигиттер арыз жазышкан, бирок бул абалды ого бетер начарлаткан. Апам коркуп, арыз жазуудан баш тартты. Бул балдар эч кимден коркпойт. Көп досторум аларга телефондорун берүүгө аргасыз болушкан. Нарында рэкетти эч ким токтото албайт”. - Нарын шаарындагы Балдардын укугун коргоочулар лигасынын изилдөөсүнөн. |
Бириккен Улуттар Уюмунун Жашы жете элек өспүрүмдөр арасындагы кылмыштуулуктун алдын алуу боюнча жетектөөчү көрсөтмөлөрү (Эр-Рияд принциптери) жашы жете элек өспүрүмдөр арасындагы кылмыштуулуктун алдын алуу коомдогу кылмыштуулуктун алдын алуунун маанилүү аспектиси болуп саналат деп айтылат[10]. Мыйзамдуу, коомдук пайдалуу иштерге аралашып, коомго жана жашоого гуманисттик көз карашты калыптандыруу аркылуу жаштарды кылмыштуулукка жол бербеген принциптерге тарбиялоого болот. Жашы жете элек өспүрүмдөр арасындагы кылмыштуулуктун алдын алуу эффективдүү болушу үчүн өспүрүмдөрдүн гармониялуу өнүгүшүн камсыз кылуу, алардын инсандыгын урматтоо жана анын өнүгүшүнө жаштайынан дем берүү үчүн бүтүндөй коомдун аракети зарыл.
Нарын шаарынан келген өспүрүм менен болгон маектен: Жанарбек менен Алишер биздин колледжге келишет. Алар скамейкага отуруп, жигиттерди күтүшөт. Студенттерге жолугуп, бардык буюмдарын, жада калса кийимдерин алып кетишет. Коркутуп-үркүтүү менен бизди көмүр ташууга мажбурлашты. Бир күнү алардын бири мени кармап калды. Бир пачка тамеки алып кел деди. Дүкөн алыс болчу, менде акча жок болчу. Дүкөнгө бара албайм деп жооп берсем, мени сабап салды. Мугалимдер да көрүштү, бирок алардын бири да келбеди. Классташымды чакырып акча сурап, тамеки менен кола алдым. Ошентип мен алардан кутулдум. Арыздарды жазгандар келечекте абдан кыйналарын айтышты. Алардын айтымында, УКМКда жана прокуратурада тааныштары болгон. Алар кандайдыр бир көйгөйлөр болушу мүмкүн деп коркутушат. Кордук көргөндөр көп. Эч кимге ишенич жок, ошон үчүн дагы эле рэкеттерден жабыр тартышат. |
Алдын алуулардын комплекстүү пландары бийликтин бардык деңгээлдеринде кабыл алынууга тийиш жана төмөнкүлөрдү камтышы керек[11]:
а) көйгөйлөрдү терең талдоо менен бирге программалардын, кызматтардын, мекемелердин жана колдо болгон ресурстардын тизмеги;
б) профилактикалык иш-чараларга тартылган компетенттүү уюмдардын, мекемелердин жана персоналдын так аныкталган милдеттери;
в) укук бузуулардын алдын алуу жаатында мамлекеттик жана мамлекеттик эмес органдардын ишин тийиштүү координациялоонун механизмдери;
г) алдын ала негизделген программалар жана стратегиялар, аларды ишке ашыруунун жүрүшүндө дайыма мониторинг жана кылдаттык менен текшерип туруу саясаты керек;
е) жашы жете электердин кылмыш жасоо мүмкүнчүлүгүн натыйжалуу азайтуу ыкмалары;
е) кызматтардын жана программалардын кеңири спектрине коомчулуктун катышуусу;
ж) жашы жете электердин жана жаштардын укук бузууларынын алдын алуу боюнча биргелешкен аракеттерди көрүү үчүн жеке секторду, жамааттын мүчөлөрүн, ошондой эле эмгек, балдарды багуу, билим берүү, социалдык маселелер менен алектенген мекемелерди тартуу менен улуттук, мамлекеттик, облустук жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын ортосундагы тыгыз дисциплиналар аралык кызматташуу;
(h) жаштардын кылмыштуулуктун алдын алуу саясатын ишке ашырууга жаштардын катышуусу, анын ичинде коомчулуктун мүмкүнчүлүктөрүн кеңейтүүгө, жаштардын өз алдынча жардам көрсөтүүсүнө жана жабыр тарткандарга компенсация жана жардам көрсөтүү программаларына көңүл буруу;
(i) Бардык деңгээлдердеги квалификациялуу кадрлардын болушу.
Нарын шаарынан келген жигиттин маегинен: Колледжге тапшырганда 2004-жылы туулганмын, деп койгом. Чынында, мен 2005-жылы төрөлгөм, бирок бул мага 2004-жылкылар менен "сен" деп баарлашууга мүмкүнчүлүк берди. Бир күнү муну Акыл деген жигит билип калып, мени сабап, телефонумду тартып алды. Бул телефонду мага бир жума мурун эле ата-энем сатып беришкен. Анан мугалимдер аркылуу телефонду кайтарып алууга жетиштим. Ошондон кийин ал мени дайыма коркутуп, бир жолу үч миң сом бер деп талап кылды. Мен жатаканада жашачумун. Кечинде смс менен мага үч миң сом жөнөтүүнү талап кылды, мен бир миң гана котордум. Анан дагы эки миң жибер деп жазды, бирок мен чыдай албадым. Аны кара тизмеге киргизип, бир ай бою мектепке барбай калдым. Бирок, кийин мугалимдер мени окуудан чыгарабыз деп коркутуп, колледжге келип окууга мажбурлашты. Ал жерден мугалимдерге зордук-зомбулуктан улам бул жерде кала албасымды, кийинки семестрден баштап Бишкекке көчүп кете турганымды айттым. Мугалимдерге баарын айтып бергеним үчүн Акылдын балдары мени көпкө кууп жүрүштү. Рэкетчиликтин айынан Нарындан Бишкекке которулууга аргасыз болдум. Милиция жана мугалимдер бул көрүнүштү кадимки көрүнүш катары кабыл алышат. |
Кыргыз Республикасында бир катар көз карандысыз изилдөөлөр, анын ичинде 2019-жылы[12] Жогорку Кеңештин алкагында жүргүзүлгөн тиешелүү мыйзамдардын аткарылышын баалоонун учурунда профилактика чөйрөсүндө системалуу кемчиликтердин бар экендигин аныктады. Тактап айтканда, профилактикалык субъекттердин ортосундагы начар координациядан улам алардын аракеттеринин ыраатсыздыгы жана тараптардын өз ролдорун түшүнбөгөндүгү кирет. Мурдагы мыйзамда ар кандай тиешелүү жактардын катышуусу зарыл деп айтылганы менен, алардын милдеттери жөнөкөйлөтүлгөн түрдө баяндалган, декларативдик формулировкалар басымдуулук кылган. Иш жүзүндө бир гана Ички иштер министрлиги профилактикалык иштерге ырааттуу катышып келген. Болгону республикалык жана жергиликтүү бюджеттердин эсебинен профилактикалык иштерди каржылоодо көйгөйлөр байкалган.
Нарын шаарындагы мектеп окуучусу менен болгон маектен: Нарында бул балдар эч кандай жаза алышпайт. Балдар арыз жазганда да жыйынтыгын уккан жокпуз. Эч кимден коркпой, баарын тоноп, жазасыз калышат. Өздөрүн кино рэкеттериндей сезишет, аларды туурашат. Кылыч туулган күнүн жакшы өткөрдү. Нарын шаарындагы ар бир окуучу 100 сомдон чогулткан. Бир күнү Кылыч бизди көчөдөн кармап алып, үйүнө алып кетти. Ал жактан бизге тамак жасатты. Досторумдун бири макул болбой койгондо, Кылыч анын тамагына бычак такап, коркутуп жиберди. Бул чындап менин досума таасир этти. Азыр Кылычтын атын укканда өзүн жоготуп жиберет. Балдарды ушинтип сындырышат. Бул Кылыч буга чейин баарын сынап көргөн, бирок дагы эле эркиндикте жүрөт. Милицияда тааныштары бар экенин айтышат. Эч кандай жаза албайт. |
Натыйжада, алдын алуу жаатындагы мамлекеттик саясат ырааттуулуктун жоктугу менен мүнөздөлүп, алдын-алуу каржылык жактан колдоого алынбай, жазалоо ыкмаларын колдонууга ашыкча көңүл бурулган. Профилактикалык иш-чаралардын натыйжасыздыгынын айкын мисалы болуп көбүнчө турмуштук оор кырдаалга туш болгон өспүрүмдөр менен иштөө саналат. Профилактикалык каттоо ыкмалары басымдуулук кылат, мында бала айыпталат, ар кандай күнөөлөр мойнуна илинет, жүрүм-турумунун жана мамилесинин өзгөрүшүнө байкоо жүргүзүү процедуралары жокко эсе[13].
Нарын шаарынан келген жигиттин маегинен: Досум экөөбүз шаурма жасачубуз. Күндөрдүн биринде Кылыч досу менен бизге жумушка келишти. Алар эки шаурма жасоону талап кылышты. Мүмкүн эмес деп жооп бердик. Биз өзүбүз деле аз акчага иштейбиз, жадакалса ошону да аларга беребизби же эмне? Жумуштан чыксак сыртта бизди күтүп турушуптур. Кылыч менен Шабдан бизди сейил бакка жетелеп келишти. Шаурма жасабаганыбыз үчүн бизди сабап салышты. Бизден бир миң сом, эки телефон алып кетишти. Ошондон бери досум менен бул окуяны эстеп, ар бир жолу ачууланып кетебиз. Бул менин жүрөгүмдө чоң жараатты калтырды. |
Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин Укук тартиби, кылмыштуулук менен күрөшүү жана коррупцияга каршы аракеттенүү боюнча комитетинин (мындан ары - Комитет) 2019-жылдын 25-июнундагы чечими[14] менен өкмөткө укук бузуулардын алдын алуу боюнча улуттук диалог платформасын түзүү, жарандык коомдун катышуусу менен кылмыштуулуктун алдын алуу жаатындагы мыйзамдарды иштеп чыгуу жана бирдиктүү улуттук концепцияны кабыл алуу тапшырылган.
Нарын шаарынан келген жигиттин маегинен: Уулум кесиптик лицейде окуйт. Окуудан сырткары убакта бильярд клубунда иштеп 15 миң сом айлык алат. Ал мага жардам берүү үчүн иштейт. Өзүм базарда жашылча сатам. Кайрат аттуу рэкет бала анын жумушна келип, бир нече жолу тоноп кетиптир. Бул рэкетчилер мектепте дагы барышат экен. Бир жолу баламдын жумушуна келип, бычак менен коркутуп, кассадан беш миң сом алып кетишкен экен. Бильярдды бекер ойношот. Жалпысынан жети миң сомго ойношкон. Дагы үч миңин коркутуу жолу менен чөнтөгүнөн алып кетишкен. Жок эле дегенде баламдын 20 миң сомун тоноп кетишти. Аргасыздан жумуштан кийин балам менен чогуу бильярдканага жумушка орноштум. Ошондон кийин да көчөдө коркутуп кетишиптир. Милицияга кайрылуу пайдасыз, анткени тааныштар рэкетчилер үйүбүздү өрттөп салышы мүмкүн деп айтышкан. Милицияга ишеним жок, аларга арызданууга каалоо жок. Булардан башка дагы бир топ рэкетчилер бар, алардын баары майлуу-сүттүү жүрүшөт. Ушунчалык чарчатышты, алар жөнүндө элдин баары билет. Алардын жумушу балдарды тоноп, сабап, акча алуу.
|
2019-2022-жылдарга профилдик бейөкмөт уюмдарды кошуу менен ведомстволор аралык жумушчу топ түзүлүп, алар принципиалдуу жаңы “Укук бузуулардын алдын алуунун негиздери жөнүндө” Кыргыз Республикасынын Мыйзамынын долбоорун иштеп чыгышкан[15]. 2021-жылы кабыл алынгандан кийин ачыктык жана секторлор аралык диалог форматында 2022–2028-жылдарга укук бузуулардын алдын алуу жаатындагы мамлекеттик саясаттын Концепциясы иштелип чыккан (Министрлер Кабинети тарабынан 2022-жылы кабыл алынган)[16]. Андан ары атайын түзүлгөн ведомстволор аралык жумушчу топтун негизинде Концепцияны ишке ашыруу боюнча Улуттук иш-чаралар планынын долбоору жана Министрлер Кабинетинин алдындагы Кылмыштуулуктун алдын алуу боюнча Координациялык кеңеш жөнүндө жобонун долбоору даярдалды (2023-жылдын январына карата эки долбоор тең Ички иштер министрлиги тарабынан такталып жатат).
Бардык ушул этаптарда ченемдик укуктук актылардын жана программалык документтердин долбоорлорун иштеп чыгууга коомдук коопсуздуктун алдын алуу жана чыңдоо боюнча адистешкен өкмөттүк эмес жана эл аралык уюмдар катышкан. Бул жерде «Жарандык союз» бейөкмөт уюму, Saferworld жергиликтүү окулчулугу, «Эл аралык толеранттуулук үчүн», «Жол коопсуздугу» коомдук бирикмеси, «Инсан муун» бейөкмөт уюму, «Балдардын укугун коргоочулар лигасы» бейөкмөт уюмдарынын, «Кылым шамы» адам укуктарын коргоо борбору» бейөкмөт уюму, БУУнун Баңгизаттар жана кылмыштуулук боюнча башкармалыгы жана башка уюмдардын ролун белгилей кетүү керек. Мамлекеттик эмес акторлорду тартуунун аркасында ачык процесске жетишүү жана инновациялык ыкмаларды эске алуу мүмкүн болду.
Кабыл алынган мыйзам жана концепция, ошондой эле такталып жаткан иш-аракеттердин улуттук планынын долбоору кылмыштуулуктун алдын алуу боюнча принципиалдуу мамлекеттик жаңы саясатынын өбөлгөсүн түзөт. Мунун бир нече айырмалоочу өзгөчөлүктөрүн белгилей кетүү керек.
- Биринчиден, бул документтер профилактика субъекттеринин функцияларын жана ыйгарым укуктарын так аныктайт. Жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын жоопкерчилигине өзгөчө көңүл бурулат, алар алдын алуу муктаждыктарына жергиликтүү бюджеттен каражаттарды бөлүп, өз аймактарында биргелешкен пландарды иштеп чыгууда жана ишке ашырууда лидерлик кылышы керек.
- Экинчиден, жергиликтүү жана улуттук деңгээлдеги алдын алуу субъекттеринин ортосундагы координациялоо жана өз ара аракеттенүү механизмдери киргизилүүдө. Бул үчүн жергиликтүү деңгээлде укук бузуулардын алдын алуу боюнча комиссияларды жана Министрлер Кабинетинин алдында укук бузуулардын алдын алуу боюнча Координациялык кеңешти түзүү пландаштырылууда.
- Үчүнчүдөн, жазалоочу ыкмаларды жоюуга, кылмыштардын жана коомго жат жүрүм-турумдун себептери менен иштөөгө багытталган милдеттердин жана чаралардын кеңири тизмеси белгиленген. Мындан тышкары, кылмыштын курмандыктарына колдоо көрсөтүүнү, виктимизацияга алып келүүчү себептерди жана факторлорду изилдөөнү жана башкаларды караган жаңы багыт – “виктимологиялык профилактика” пайда болууда.
-Төртүнчүдөн, профилактиканын тематикалык багыттары аныкталды, кийинки алты жылдын ичинде мамлекеттин жана жарандык коомдун негизги аракеттери ушул багыттарга негизделет.
Тематикалык артыкчылыктуу багыттар (Концепцияга ылайык):
1) коомдук жайларда коопсуздукту камсыз кылуу;
2) жарандардын менчигине каршы кылмыштардын деңгээлин төмөндөтүү;
3) жол коопсуздугун камсыз кылуу;
4) балдар арасындагы укук бузуулардын жана суициддин алдын алуу;
5) аялдарга карата зомбулукту жоюу;
6) кызматтык кылмыштардын алдын алуу.
Мамлекет тарабынан кылмыштуулуктун алдын алуунун маанилүүлүгүн түшүнүүдөгү байкаларлык жетишкендикке карабастан, азырынча өзгөртүүлөр ченемдик укуктук базаны жана программалык документтерди иштеп чыгуу менен гана чектелүүдө. Тилекке каршы, башка көйгөйлүү чөйрөлөрдүн мисалында укук колдонуу практикасы (мисалы, “Үй-бүлөлүк зомбулуктан сактоо жана коргоо жөнүндө” Кыргыз Республикасынын Мыйзамын ишке ашыруу) мыйзамдагы “идеалдуу” көрүнүштөн кескин түрдө айырмаланышы мүмкүн. Азырынча жаңы прогрессивдүү мыйзамдардын, концепциянын жана кылмыштуулуктун алдын алуу жаатындагы иш-аракеттердин улуттук планынын маңызын бурмалабастан толук ишке ашырууга кепилдик жок. Азыр да нормаларды жана пландарды иштеп чыгуу стадиясында максаттуу каржылоонун курч тартыштыгы байкалууда – дээрлик бардык ченемдер республикалык бюджет тарабынан каржылык жактан колдоого алынбайт.
Дагы бир потенциалдуу көйгөйгө көңүл буруу зарыл – бейөкмөт секторду мындан аркы процесстерден четтетүү мүмкүн. Мунун себеби өлкөдөгү жалпы жагымсыз контекстте болушу мүмкүн, мында чиновниктер өкмөттүк эмес сектордун айрым чөйрөлөрдө катышуусунун маанилүүлүгүн түшүнбөй, жарандык коом уюмдарынын ишмердүүлүгүн чектөө боюнча мыйзамдык демилгелер болуп жатат, отчеттуулук жол-жоболору ж.б. боюнча ашыкча мыйзам ченемдер киргизилүүдө. Алдын-алуунун жаны системасын ишке киргизгенине карабастан, бейөкмөт сектор алдын алуу системаларында негизги ролду ойногондуктан, жалпы контекст келечектеги өнөктөштүккө терс таасирин тийгизиши мүмкүн деген кооптонуу бар. Өз кезегинде, эгерде жарандык коомду четтетүү байкалса, бул сөзсүз түрдө перспективдүү нормаларды жана пландарды ишке ашыруунун формализмине, профилдик жоболордун жана нускамалардын деңгээлинде алардын маңызын бурмалоого, ошондой эле иш жүзүндө бекитилген мамлекеттик саясаттын аспектилерин толук эске албоочулукка алып келет.
Кыргыз Республикасынын Конституциясынын 20-беренесинде балдар Кыргыз Республикасынын эң маанилүү баалуулугу болуп саналат деп жазылган. Мамлекет балдардын ар тараптуу руханий, адеп-ахлактык, интеллектуалдык жана физикалык жактан өнүгүшүнө, аларды жарандык-патриоттук тарбиялоого ыңгайлуу шарттарды түзөт[17].
Балдардын жана алардын ата-энелеринин интервью учурунда айткан окуялары жана топтук талкуулардын манызы жазык-укуктук мамилелердин чордонунда турат жана болжолдуу түрдө, эгерде көрсөтүлгөн учурларда көрсөтүлгөн фактылар далилденсе, алар Кыргыз Республикасынын кылмыш-жаза кодексине ылайык квалификацияланышы мүмкүн болушу керек.
Мектеп рэкети адатта Кыргыз Республикасынын Кылмыш-жаза кодексинин 208 Опузалап талап кылуу жана 206 Тоноо беренелери боюнча квалификацияланат[18]:
208-берене. Опузалап талап кылуу 1. Жабырлануучунун, же анын жакындарынын өмүрүнө же ден соолугуна коркунуч келтирбеген зомбулукту колдоном деп коркутуу же шантаж кылуу менен, бирөөнүн мүлкүн, мүлккө болгон укукту өткөрүп берүүнү же мүлктүк мүнөздөгү аракеттерди жасоо менен опузалап талап кылуу, - эки айдан бир жылга чейинки мөөнөткө түзөтүү жумуштарына же 200дөн 500 эсептик көрсөткүчтөргө чейин айып салууга, же эки жылга чейинки мөөнөткө эркиндигинен ажыратууга жазаланат. 2. Төмөнкүдөй жасалган ошол эле жосун: 1) өмүргө жана ден соолукка коркунуч келтирбеген зомбулукту колдонуу менен; 2) адамдардын тобу тарабынан; 3) алдын ала бүтүм боюнча адамдардын тобу тарабынан; 4) ири өлчөмдөгү мүлктү алуу максатында, - 500дөн 1000 эсептик көрсөткүчтөргө чейин айып салууга же эки жылдан беш жылга чейинки мөөнөткө эркиндигинен ажыратууга жазаланат. 3. Ушул берененин 1 же 2-бөлүгүндө каралган, төмөнкүдөй жасалган жосундар: 1) этиятсыздыктан ден соолукка оор залал келтирүү менен; 2) өзгөчө ири өлчөмдөгү мүлктү алуу максатында, - мүлкүн конфискациялоо менен же аны колдонбостон беш жылдан жети жылга чейинки мөөнөткө эркиндигинен ажыратууга жазаланат. 4. Ушул берененин 1, 2 жана 3- бөлүгүндө каралган, төмөнкүдөй жасалган жосундар: 1) уюшкан топ тарабынан; 2) кылмыштуу коомдоштуктун курамында, - мүлкүн конфискациялоо менен жети жылдан он жылга чейинки мөөнөткө эркиндигинен ажыратууга жазаланат. |
206-берене. Тоноо 1. Тоноо, башкача айтканда башка бирөөнүн мүлкүн ачыктан-ачык ээлеп алуу, - эки айдан бир жылга чейинки мөөнөткө түзөтүү жумуштарына же 200дөн 500 эсептик көрсөткүчтөргө чейин айып салууга, же эки жылга чейинки мөөнөткө эркиндигинен ажыратууга жазаланат. 2. Төмөнкүдөй жасалган ошол эле жосун: 1) олуттуу өлчөмдө; 2) адамдардын тобу тарабынан; 3) алдын ала бүтүм боюнча адамдардын тобу тарабынан, - 500дөн 1000 эсептик көрсөткүчтөргө чейин айып салууга же эки жылдан беш жылга чейинки мөөнөткө эркиндигинен ажыратууга жазаланат. 3. Ушул берененин 1 же 2-бөлүгүндө каралган, төмөнкүдөй жасалган жосундар: 1) ири өлчөмдө; 2) турак жайга кирүү менен; 3) өмүргө жана ден соолукка коркунуч келтирбеген зомбулукту колдонуу менен же мындай зомбулукту колдоном деп коркутуу менен, - беш жылдан сегиз жылга чейинки мөөнөткө эркиндигинен ажыратууга жазаланат. 4. Ушул берененин 1-3-бөлүктөрүндө каралган, төмөнкүдөй жасалган жосундар: 1) өзгөчө ири өлчөмдө; 2) уюшкан топ тарабынан; 3) кылмыштуу коомдоштуктун курамында, - мүлкүн конфискациялоо менен сегиз жылдан он эки жылга чейинки мөөнөткө эркиндигинен ажыратууга жазаланат. |
[1] «Аялдарга жана балдарга карата зомбулук» (2-3, 6-7, 26-беренелер) жана «Ден соолук жазасы жөнүндө» Кыргызстандын үчүнчү мезгилдүү баяндамасына байланыштуу маселелердин тизмесине Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысынын (Омбудсменинин) альтернативдүү баяндамасы ” (7 жана 24-беренелер), 2022-жылдын сентябрь
[2] Баланын укуктары жөнүндө Конвенциянын (БКК) 2022-жылы Кыргыз Республикасы тарабынан аткарылышы боюнча альтернативалык отчет. Баяндаманы даярдоодо Балдардын укуктарын илгерилетүү боюнча бейөкмөт уюмдардын коалициясы катышты: «Балдардын укуктарын коргоочулар лигасы» КФ, «Укук борбору» КФ, «Калктын аялуу топторун өнүктүрүү жана коргоо борбору» КФ, «Балалык институту» коомдук фонду.
[3] «Аялдарга жана балдарга карата зомбулук» (2-3, 6-7, 26-беренелер) жана «денени оорутуп жазалоо» Кыргызстандын үчүнчү мезгилдүү баяндамасына байланыштуу маселелердин тизмесине Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысынын (Омбудсменинин) альтернативдүү баяндамасы ” (7 жана 24-беренелер), 2022-жылдын сентябрь
[4] Баланын укуктары жөнүндө Конвенциянын (БКК) 2022-жылы Кыргыз Республикасы тарабынан аткарылышы боюнча альтернативалык отчет. Баяндаманы даярдоодо Балдардын укуктарын илгерилетүү боюнча бейөкмөт уюмдардын коалициясы катышты: «Балдардын укуктарын коргоочулар лигасы» КФ, «Укук борбору» КФ, «Калктын аялуу топторун өнүктүрүү жана коргоо борбору» КФ, «Балалык институту» коомдук фонду.
[5] Жалпы комментарий №13 (2011) Баланын зомбулуктун бардык түрлөрүнөн эркиндикке укугу. CRC/C/GC/13. 18-апрель, 2011-жыл
[6] Дүйнөдөгү өспүрүмдөрдүн жарымы мектепте теңтуштарынын зомбулукка кабылышат // www.unicef.org URL: https://clck.ru/HLrCE
[7] Балдардын укуктары жөнүндө конвенция. Башкы Ассамблеянын 1989-жылдын 20-ноябрындагы 44/25 резолюциясы менен кабыл алынган
[8] Жалпы тартипке эскертүү №1 (2001) 29-берененин 1-пунктуна: Билим берүүнүн максаттары.
CRC/GC/2001/1. 17-апрель, 2001-жыл
[9] Өспүрүм куракта баланын укуктарын ишке ашыруу боюнча жалпы комментарий No 20 (2016-ж.). CRC/C/GC/20. 6-декабрь, 2016-жыл
[10] Жашы жете электердин арасындагы кылмыштуулуктун алдын алуу боюнча Бириккен Улуттар Уюмунун колдонмолору (Эр-Рияд көрсөтмөлөрү). Генералдык Ассамблеянын 1990-жылдын 14-декабрындагы 45/112 резолюциясы менен кабыл алынган
[11] Ошол эле жерде
[12] Жарандык союз. «Кыргыз Республикасындагы укук бузуулардын алдын алуу жөнүндө» Кыргыз Республикасынын Мыйзамынын жана «Үй-бүлөлүк зомбулуктан коргоо жана коргоо жөнүндө» Кыргыз Республикасынын Мыйзамынын айрым ченемдерин аткарууну баалоонун жыйынтыктары жөнүндө маалымат. - Бишкек: 2019. - URL: https://reforma.kg/media/post/postpdf/2019-09-16-1419247028.pdf
[13] Жарандык союз. Мектеп рэкети: Кыргыз Республикасындагы феномендин актуалдуулугу, алдын алуу жана жоюу. - Бишкек: 2016. - URL: https://reforma.kg/media/post/postpdf/2018-06-23-2207184600.pdf
[14] Жогорку Кеңештин Мыйзамдуулук, укук тартиби, кылмыштуулук менен күрөшүү жана коррупцияга каршы аракеттенүү боюнча комитетинин чечими реф. № 6–15097/19 25.06.2019
[15] “Кыргыз Республикасында укук бузуулардын алдын алуунун негиздери жөнүндө” Кыргыз Республикасынын 2021-жылдын 5-майындагы № 60 Мыйзамы
[16] Кыргыз Республикасынын Министрлер Кабинетинин 2022-жылдын 23-августундагы “2022-2028-жылдарга укук бузуулардын алдын алуу жаатындагы мамлекеттик саясаттын концепциясын бекитүү тууралуу” токтому
[17] Кыргыз Республикасынын Конституциясы. 2021-жылдын 11-апрелинде референдумда (элдик добуш берүү) кабыл алынган
[18] Кыргыз Республикасынын Кылмыш-жаза кодекси 2021-жылдын 28-октябрындагы No 127
Мектептин рэкеттерин изилдөөнүн жыйынтыгы төмөнкүдөй жыйынтыктарды берди:
Изилдөөнүн жыйынтыгынан көрүнүп тургандай, мектеп рэкеттери Нарын шаарында массалык көрүнүштүн мүнөзүнө ээ. Ошол эле учурда респонденттердин 17,6%ы күн сайын (!) кабылышат. Мектеп рэкетин негизинен жогорку класстын окуучулары (48,32%) жана чоңдор (22,41%) жасашат. Ошол эле учурда чоңдор (ата-энелер, балдар менен иштеген адистер) рэкетчиликке кабылган мектеп окуучуларынын минималдуу ишенимине ээ жана алардын көбү жардам сурап досуна кайрылышат (58,15%).
Төмөндө 7-11-класстын окуучулары менен болгон маектешүүлөрдүн жыйынтыгында жалпыланган негизги тезистер келтирилген:
- мектеп окуучуларынын арасында жүргүзүлгөн сурамжылоонун жыйынтыгы боюнча 700-105 окуучу «дедовщинага», тоноого, опузалоого жана катуу ур-токмокко алынганы белгилүү болду. - алардын ичинен 45% катуу сабап, катуу дедовщина жана опузалоодон улам акчасыз, телефонсуз жана баалуу буюмдарсыз калган, анын суммасы 500 000 сомду түзгөн. - Жана ошол эле 105тин 45%ы мындан ары мектепке баргысы келбей турганын мойнуна алды. Жогорку класстын окуучулары алардан акча талап кылып, ар кандай иштерге жиберип, кысым көрсөтүп, басынтып, балдардын окууга, окууга болгон ынтызарлыгы ушундан улам болуп жатат. - 7-11-класстын окуучуларынан 10 сомдон 1000 сомго чейин салык түрүндө акча чогултарым белгилүү болду. - Бул мектеп окуучулары рэкетчилик, рэкетчилик маселесин мугалимдер, жадакалса милиция толук чече албайт жана аларга ишенбейт дешет. -Ошондой эле жашы жете электердин эмгегин эксплуатациялоо менен алектенген “рекеттер” аларды талаага чыгып, картошка эгүүгө ж.б.у.с. же курулуш аянтчасында кара жумушчу катары, ал эми кышында көмүр үчүн мажбурлашат. |
Изилдөөнүн дагы бир багыты болуп Нарын шаарынын мектептериндеги окуу пландарын талдоо болуп, натыйжада төмөнкүдөй тыянак чыгарылды:
1. Социалдык педагогдордун тарбиялык иштеринин сапаттуу, бай пландары бар. Мисалы, No1 мектептин социалдык мугалиминин планында заманбап форматта өткөрүлүүсү пландалган бир катар зарыл жана маанилүү иш-чаралар камтылган: тегерек стол, класстык сааттар, баарлашуулар, диспуттар, акциялар, жөө жүрүштөр – алдын алуу. зордук-зомбулук, укук бузуулар, диний экстремизм, кыздарды зордук-зомбулуктан коргоо, жайкы каникул учурунда балдарды эмгекке тартууга тыюу салуу, түшүндүрүү иштерин жүргүзүү жана жайкы мезгилде Нарын дарыясына сүзүүдө жана секирүүдөгү коопсуздук эрежелерин колдонуу аркылуу балдардын жаракат алуусунун алдын алуу.. Бирок күтүлгөн натыйжалар көрсөтүлбөй, иш-чаралардын мазмуну белгисиз.
Ошондой эле No10 мектепте соцпедагог тарабынан үй-бүлөдөгү зордук-зомбулуктун алдын алуу боюнча план түзүлүп, турмуштук жана жеке көйгөйлөрдөн чыгуунун ар кандай психологиялык темалары, оор кырдаалдар, ала качуунун кесепеттери жана көйгөйлөрү, эрте турмушка чыгуунун кесепеттери, ишеним, конфиденциалдуулук жана өзүн-өзү өлтүрүү, мында тегерек стол, диспуттар, суроо берүү аркылуу тарбиялык тарбия иштери жүргүзүлөт. Ар бир бөлүм үчүн күнүмдүк эмес форматта бир катар расмий эмес иш-чараларды өткөрүү. Мисалы, суициддин алдын алуу темасында онго жакын конкреттүү иш-чаралар көрсөтүлгөн.
Башка мектептерде «Мен өз укугумду билемби?» деген темалар, жаратылышта (суу сактагычтарда) эс алуунун жана жүрүм-турумдун коопсуздугунун эрежелери менен тааныштыруу, орто мектепте балдар менен кыздардын ортосундагы баарлашуу маданияты, жүрүм-турум мамилеси жана адам сатуунун алдын алуу боюнча үйрөтүүлөр ж.б. Кээ бир мектептерде иштебеген үй-булөлөргө кечки профилактикалык рейддер да жүргүзүлөт.
2. 2022-2023-жылдарга Нарын Билим берүү бөлүмүнүн планында зордук-зомбулуктун жана укук бузуулардын алдын алуу боюнча темалар камтылган, бирок иштин натыйжалуулугун баалоо жана көрсөткүчтөр камтылган эмес. Иш жүзүндө жүргүзүлүп жаткан иштерге жана алынган натыйжалардын үзгүлтүксүздүгүнө талдоо, көйгөйлүү жерлерди оңдоо боюнча системалуу чаралар көрүлбөй жатат. Калган мектептер Билим берүү бөлүмүнүн планын кайталайт же мектептин социалдык мугалимдери үчүн бирдей типтеги иш пландары бар.
3. 2023-жылга карата класстан тышкаркы иш-чаралардын билим берүү пландарында «Күтүлгөн жыйынтыктар» графасында педагогдор эч нерсе көрсөтө албаган темалар бар жана графа бош бойдон калууда. Бул темалар боюнча иштердин эффективдүүлүгүнө көрсөткүчтөр жана баа берүүлөр жок. Демек, алар күтүлгөн жыйынтыктарды же жасалган иштин натыйжаларын билишпейт, же болбосо эмне үчүн жасап жатканын билишпейт. Маселен, өзүн-өзү өлтүрүүнүн, окуучулардын укук бузууларынын алдын алуу, мектепте каттоодо турган мүнөзү оор балдар менен иштөө боюнча пункттарда жыйынтыктардын натыйжалуулугун жана натыйжалуулугун баалоочу графалар жок. (No5 Кычан Жакыпов атындагы мектеп, №9 А.Садыков атындагы орто мектеп)
4. Окуучулардын жана алардын ата-энелеринин пикири боюнча, «рэкетчиликке каршы» иштер: мисалы, анкеталар, класстык сааттар жана башка иш-чаралар өткөрүлбөйт.
5. №4 мектепте гендердик зомбулукту же гендердик теңчиликти азайтуу боюнча иш-чаралар жана күтүлгөн натыйжалардын/индикаторлордун графаларында иштин натыйжалуулугун баалоо жок.
6. Тарбиялык пландарда “окуучулардын диний маданиятын жогорулатуу, ар кандай иштерди жүргүзүү максатында диний экстремизм жана терроризм боюнча иш-чараларды (профилактика боюнча эмес) өткөрүү... Иш-чара кооптондурат. - Жума-намазга барган жана хиджаб кийген балдар үчүн баарлашуубу же жалпыбы, контекст так эмес. МКЖОБМАда жана диний-экстремисттик уюмдарды көзөмөлдөө органдарынан динге карата дискриминация барбы такташ керек эле. Жашы жете элек балдардын – мектеп окуучуларынын хиджаб кийүү коркунучу кандай, Кыргыз Республикасында мектеп кийимине кандай тартип жана чектөөлөр киргизилет? Хиджаб кийген кыздар жана жума намазга барган балдар менен баарлашуу кандай болушу керек?
7. Өткөндө Нарын облусунда бир класстын 4 окуучусу аз убакыттын ичинде өз жанын кыйган факты катталган. Балким, ушундан улам дээрлик бардык билим берүү пландарында бир пункт бар - окуучуларды квартал сайын сурамжылоо аркылуу суициддин алдын алуу. Бул ыкма натыйжасыз деп эсептелет. Суициддин жана суициддик жүрүм-турумдун алдын алуу боюнча Кыргыз Республикасынын Саламаттык сактоо министрлигинин көрсөтмөлөрүнүн негизинде балдар менен маектешүүлөрдү жүргүзүү сунушталат. Бул маселе боюнча социалдык педагогдорго, мектеп психологдоруна жана администрациясына ведомстволор аралык методикалык сунуштарды түзүү.
Корутундулар жана сунуштар
Балдарга каршы кылмыштардын аныкталган фактыларын тергөө жана соттук кароодо сот адилеттүүлүгү жабырлануучу жана күбө балдарга карата да, шектүү жана айыпталуучу балдарга карата да Кылмыш-Жаза процессуалдык кодексинде, Жогорку Соттун нускамаларында жана ИИМдин балдарга жагымдуу жол-жоболорунда (о процедурах дружелюбных к детям) чагылдырылган эрежелерин, принциптерин жана жол-жоболорун так сактоо менен жүргүзүлүүгө тийиш.
Кыргыз Республикасынын Кылмыш-жаза жана Кылмыш-жаза процессуалдык мыйзамдарын өркүндөтүү боюнча системалуу иштердин натыйжасында (учурда уланып жаткан) балдарды жабырлануучунун жана күбөнүн статусунда, ошондой эле шектүү жана айыпталуучу статусунда коргоо боюнча мамилелер олуттуу прогресске жетишти. Ал эми Кыргыз Республикасынын Балдар жөнүндө кодекси балдарды коргоо боюнча колдонуудагы мыйзамдарды реформалоонун жүрүшүнөн бир топ артта калып жатат, ошондуктан Кыргыз Республикасынын Балдар Кодексинин ченемдерин Кыргыз Республикасынын Кылмыш-жаза жана Кылмыш-жаза процессуалдык мыйзамдарына ылайык келтирүү мүмкүнчүлүгүн тез арада кароо зарыл.
Нарын шаарында түзүлгөн кырдаалга карата чараларды көрүүдө кылмыштуу топтун курамында укук бузган жана кылмыш жасаган балдарга өзгөчө көңүл буруу зарыл. Анткени балдарга, өзгөчө өспүрүмдөргө карата, алардын зордук-зомбулугуна каршы “нөлдүк чыдамдуулук” саясатынын тийгизген таасири өтө зыяндуу, анткени ал балдардын зомбулугуна ого бетер зордук-зомбулук менен жооп берип, курмандыкка айландырган жазалоочу ыкма. Мындай саясатка көбүнчө жарандардын коопсуздугу тууралуу коомчулуктун тынчсыздануусу жана массалык маалымат каражаттарынын мындай маселелерге көп көңүл бурушу таасир этет. Коомдук коопсуздук саясатынын бир бөлүгү катары, зомбулукка каршы зордук-зомбулуктун жаман жактарынан арылууну камсыз кылуу үчүн балдардын кылмыштуулугунун түпкү себептерин кылдаттык менен изилдөө керек[1]. Керектүү учурларда, кылмыш субмаданиятынын кыйратуучу таасирин жеңүү үчүн балдарды кылмыш-жаза жоопкерчилигине тартпастан, тескерсинче өспүрүмдөрдү коомдун жоопкерчиликтүү жетилген мүчөсү катары тарбиялоо масатында, аларга балдарды коргоо органдарынын функцияларын колдонуу зарыл болуп саналат.
Министрлер Кабинетинин алдындагы укук бузуулардын алдын алуу боюнча Координациялык кеңештин ишинде бейөкмөт сектордун өкүлчүлүгүн камсыз кылуу, профилдик нускамаларды жана жоболорду иштеп чыгуу, укук бузуулардын алдын алуу боюнча мамлекеттик саясатты тикелей ишке ашыруу зарыл. Ошондой эле тиешелүү мыйзамдардан жана программалык документтерден келип чыккан нускамалардын жана ченемдик укуктук актылардын долбоорлоруна көз карандысыз экспертиза жүргүзүү практикасын киргизүү жана бул иш-чараларга Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысынын (Омбудсменинин) катышуусу зарыл.
Балдарды коргоо системасынын мамлекеттик органдарынын ишин координациялоо боюнча секторлор аралык өз ара аракеттенүүнүн эң маанилүү механизми катары, анын ичинде балдарды коргоо системасынын алкагында балдар тарабынан жасалган укук бузуулардын алдын алуу боюнча Кыргыз Республикасынын Министрлер Кабинетинин алдындагы ювеналдык юстиция боюнча Координациялык кеңештин ишин кайра жандандыруу зарыл.
Укук бузуулардын алдын алуу жаатындагы мамлекеттик саясатты каржылоону, анын ичинде республикалык бюджеттен каражаттарды туруктуу бөлүү аркылуу туруктуу профилактикалык институттарды түзүү, анын ичинде социалдык кызматкерлердин жана социалдык педагогдордун штаттык санын көбөйтүүгө багытталууга тийиш.
Изилдөөнүн алкагында Нарын облусунун ИИБнын 2022-жылдын 4-кварталына карата балдардын укуктарын коргоодо, балдардын укуктарынын бузулушун жана балдар тарабынан жасалган укук бузуулардын алдын алууга багытталган иш-чаралардын максатына ылайык салыштырып караганда алардын аткарылышынын эффективдүүлүгү өтө төмөн. Бул пландар жалпы формулировкаларды (шаблондук) колдонуу менен айырмаланат. Аларды ишке ашыруунун натыйжалуулугуна мониторинг жүргүзүүнү толугу менен жокко чыгарат. Ошондуктан, бул пландарды түзүүдө конкреттүү иш-чараларды индикаторлор менен көрсөтүү сунушталат. Ошондой эле маалымдама формулировкасынан баш тартуу же пландын абзацы коомдук доменде болгон документке шилтеме катары көрсөтүлгөн документти тариздөө (КР Юстиция министрлигинин сайтындагы НПА маалыматтары) ( шилтеме жасалган документтин конкреттүү бөлүгүнө, абзацына көрсөтүлүшү керек) каралып жаткан пландардын сапатын бир топ жакшыртат.
Бул изилдөөнүн жыйынтыктары, Балдардын укуктары жөнүндө Конвенцияны (БКК) «Балдарды зомбулуктан коргоонун колдонуудагы механизмдеринин натыйжалуулугу, анын ичинде сексуалдык зомбулук» 2022 бөлүгүн (БУжК 19-беренеси, ошондой эле ЖСУЭП жана АБЖК) эске алуу менен Кыргыз Республикасы тарабынан аткарылышы боюнча Альтернативдик докладдын сунуштарына актуалдуу кошумча болуп саналат:
▪ Балдарга карата зордук-зомбулук, үй-бүлөлүк жана гендердик зомбулук боюнча кылмыш иштерин кароонун тажырыйбасы жөнүндө сотторго конкреттүү практикалык түшүндүрмөлөрдү берүү боюнча Жогорку Соттун Пленумунун токтому кабыл алынсын.
▪ Башкы прокуратура тергөө иштерине көзөмөлдүк кылуу максатында балдарды суракка алууда психологдун сөзсүз катышуусуна жана видеого тартуусуз суракка алуу фактыларына көңүл бурсун.
▪ Башкы прокуратура зомбулуктун курмандыгы болгон балдардын ишитери боюнча укук коргоо органдарынын, балдарды коргоо боюнча ыйгарым укуктуу органдардын (Кыргыз Республикасынын Эмгек, социалдык коргоо жана миграция министрлиги) ишмердүүлүгүнө көзөмөлдү күчөтсүн.
▪ Балдардын көрсөтмөлөрүн сактоо (депонирование) механизмдерин колдонууда укук коргоо органдарынын кызматкерлеринин мотивациясын жана жоопкерчилигин жогорулатуу боюнча чаралардын системасын иштеп чыгуу.
▪ Стамбул протоколуна ылайык балдарга карата зомбулуктун кесепеттерин документтештирүү боюнча медициналык адистердин квалификациясын жогорулатуу боюнча планды кабыл алуу.
▪ Башкы прокуратура соттук-медициналык экспертизаларды дайындоодо аларды өткөрүү мөөнөтүн, ошондой эле балдарды суракка алууда психологдорду жана алардын мыйзамдуу өкүлдөрүн милдеттүү түрдө тартууга, сурактарда купуялуулукту сактоо менен аудио-видео жаздырууга көзөмөлдү күчөтсүн.
▪ Балдарды зомбулуктан коргоонун алкагында Кыргыз Республикасынын Министрлер Кабинети соттук-медициналык жана психологиялык-психиатриялык экспертизалардын ишмердүүлүгүн эл аралык стандарттарга ылайык келтирүү боюнча чаралардын комплексин иштеп чыксын.
▪ Балдарды коргоо боюнча ыйгарым укуктуу органдардын, укук коргоо органдарынын, соттордун, прокурорлордун жана эксперттердин арасында баланын эң жогорку кызыкчылыктарын камсыз кылууга басым жасоо менен зомбулук фактыларын натыйжалуу аныктоодо сезимталдыкты жана ага карата көндүмдөрү системалуу түрдө жогорулатуу.
▪ Мамлекеттик бюджеттин эсебинен Кыргызстанда ДНК анализин жүргүзүү мүмкүнчүлүгүн камсыз кылуу.
▪ Балдардын кызыкчылыгын камсыз кылуу максатында соттук бюрократияны жоюу, балдардын ишин кароодо соттордун жана айрым судьялардын ишине мониторингди жана көзөмөлдү күчөтүү.
▪ Кыргызстандын ар бир райондорунда жана шаарларында зордук-зомбулуктун алдын алуу жана зомбулуктун курмандыгы болгон балдарга жардам көрсөтүү үчүн үй-бүлөнү жана балдарды колдоо борборлорун түзүү маселесин карап чыгуу. Борборлордун базасында балдарды, ата-энелерди, адистерди санарип гигиенасына үйрөтүү жана санариптик мейкиндикте сексуалдык сатуунун, зомбулуктун жана эксплуатациянын бардык түрлөрүнөн коргоо боюнча билим жана маалымат берүү кызматтарын түзүү[2].
▪ Өспүрүм кыздардын асылууларга жана сексуалдык зомбулукка кабылгандыгын аныктоо үчүн онлайн тестин иштеп чыгуу керек. Бул санариптик кызмат бардык өспүрүм кыздарга зомбулуктун түрлөрү жөнүндө өз алдынча маалымат алууга, ошондой эле социалдык жана укук коргоо органдарынан өз убагында жардам сурап кайрыууга мүмкүнчүлүк берет.
Колдонулган булактардын тизмеси:
1) Кыргыз Республикасынын Конституциясы. 2021-жылдын 11-апрелинде референдумда (элдик добуш берүү) кабыл алынган;
2) Балдардын укуктары жөнүндө конвенция. Генералдык Ассамблеянын 1989-жылдын 20-ноябрындагы 44/25 резолюциясы менен кабыл алынган;
3) Жашы жете электердин арасындагы кылмыштуулуктун алдын алуу боюнча Бириккен Улуттар Уюмунун колдонмолору (Эр-Рияд көрсөтмөлөрү). Генералдык Ассамблеянын 1990-жылдын 14-декабрындагы 45/112 резолюциясы менен кабыл алынган;
4) Кыргыз Республикасынын 2021-жылдын 28-октябрындагы № 127 Кылмыш-жаза кодекси;
5) Кылмыштуулуктун алдын алуунун негиздери жөнүндө Кыргыз Республикасынын 2021-жылдын 5-майындагы № 60 Мыйзамы;
6) 2022-2028-жылдарга укук бузуулардын алдын алуу жаатындагы мамлекеттик саясаттын концепциясы Кыргыз Республикасынын Министрлер Кабинетинин 2022-жылдын 23-августундагы No 469 токтому менен бекитилген;
7) Жалпы комментарий № 1 (2001) 29-статьянын 1-пунктуна: Билим берүүнүн максаттары. CRC/GC/2001/1. 17-апрель, 2001-жыл;
8) Жалпы комментарий №13 (2011) Баланын зомбулуктун бардык түрлөрүнөн эркиндикке укугу. CRC/C/GC/13. 18-апрель, 2011-жыл;
9) Өспүрүм куракта баланын укуктарын ишке ашыруу боюнча № 20 Жалпы комментарий (2016-ж.). CRC/C/GC/20. 6-декабрь, 2016-жыл;
10) 2022-жылдагы Балдардын укуктары жөнүндө Конвенциянын (БКК) Кыргыз Республикасы тарабынан аткарылышы жөнүндө альтернативдик баяндама.. Баяндаманы даярдоодо балдардын укуктарын илгерилетүү боюнча КЭУлардын Коалициясы катышты: «Балдардын укуктарын коргоочулар лигасы» КФ ", "Укук борбору" КФ, "Калктын аялуу катмарын өнүктүрүү жана коргоо борбору" КФ, "Балалык институту" КФ;
11) Дүйнөдөгү өспүрүмдөрдүн жарымы мектепте теңтуштарынын зомбулугуна кабылышат // www.unicef.org URL: https://clck.ru/HLrCE;
12 ) Кыргызстандагы мектептерде рэкетчиликтин алдын алуу – 2011, КФ « Баланын укугун коргоочулар лигасы», Кыргыз Республикасынын Ички иштер министрлиги, ЕККУнун Ички иштер органдарын реформалоо программасы. Ички иштер органдары
13) Кыргыз Республикасындагы балдардын абалына кырдаалды талдоо. – Бириккен Улуттар Уюмунун Балдар Фонду (ЮНИСЕФ): 2015;
14) Кыргызстандын мектептеринде билим берүү чөйрөсүнүн коопсуздугун камсыз кылуу. Аналитикалык изилдөө // Жооптуу. ред.: Үсөнов С. – Б., 2019;
15) Мектеп рэкети: Кыргыз Республикасындагы феномендин актуалдуулугу, алдын алуу жана жоюу. Сериялар "Коопсуздук аналитикасы, №5". – Жарандык союз: Бишкек, 2016-ж.
[1] Жалпы комментарий №13 (2011) Баланын зомбулуктун бардык түрлөрүнөн эркиндикке укугу. CRC/C/GC/13. 18-апрель, 2011-жыл
[2] Баланын укуктары жөнүндө Конвенциянын (БКК) 2022-жылы Кыргыз Республикасы тарабынан аткарылышы боюнча альтернативалык отчет. Баяндаманы даярдоодо Балдардын укуктарын илгерилетүү боюнча бейөкмөт уюмдардын коалициясы катышты: «Балдардын укуктарын коргоочулар лигасы» КФ, «Укук борбору» КФ, «Калктын аялуу топторун өнүктүрүү жана коргоо борбору» КФ, «Балалык институту» коомдук фонду.